«Напісанае застаецца, прамоўленае — таксама»: Андрэй Хадановіч пра літаратуру паўзмежжа

«Сітуацыя выгнання — гэта не толькі пра тое, што ты ахвяра і мусіш выжываць», — кажа Андрэй Хадановіч.

На палях фестывалю інтэлектуальнай кнігі Pradmova, які сёлета праводзіўся ў трох краінах, паразмаўлялі з паэтам і перакладчыкам пра беларускае паўзмежжа і стасункі з суседзямі, пра пераклады і новыя кнігі, а напрыканцы — пра няпросты лёс беларускай літаратуры, якая, падобна на тое, узбілася на сваё спрадвечнае кола — забаронаў, цэнзуравання ды выгнання яе выдаўцоў і стваральнікаў.

«Беларусь расплываецца астравамі ў акіяне…»

— Калі фестываль Pradmova толькі пачаў праводзіцца ў эміграцыі, для яго ў 2022 годзе быў выбраны канцэпт дому, бо былі яшчэ надзеі на блізкае вяртанне. Аднак эміграцыя, здаецца, з намі і з Pradmova надоўга… Які канцэпт фестывалю сёлета, калі значная частка літаратараў і іх чытачоў усё яшчэ падзеленыя мяжой?

— Вы згадалі адну з папярэдніх назваў «Доўгая дарога дадому», якая адсылала да аўтабіяграфіі Васіля Быкава. Сёлета Pradmova таксама адсылала да беларускай класікі. «Між берагамі» — гэта назва выніковай кнігі выбранай паэзіі Наталлі Арсенневай: яна падагульняла свой творчы шлях у далёкай Амерыцы, думаючы пра беларускіх чытачоў і тут, і там. Калі мы з калегамі называлі фестываль «Між берагамі», сыходзілі з разумення, што навакольныя абставіны зноў спрабуюць падзяліць нас на часткі. Беларусь расплываецца астравамі ў акіяне… Колішні правакацыйны слоган Валянціна Акудовіча «Архіпелаг Беларусь» спраўджваецца, толькі філосаф меў на ўвазе выспы беларускасці ў русіфікаванай, зачышчанай «рускім светам» Беларусі, а сёння гэтыя выспачкі мы абжываем, адбудоўваем там, дзе знаходзімся. І ў самой Беларусі, якая што заўгодна, аднак не краіна, прыдатная для гарманічнага развіцця культуры, так і ў розных краінах, у якія раз’ехаліся сотні тысяч беларусаў.

У гэтым дыялогу паўзверх адлегласцяў, паўзверх штучных падзелаў мытнікамі і памежнікамі, блакіроўкамі сайтаў і ютуб-каналаў, вешанняў цэтлікаў «экстрэмістаў» адбываецца абмен сігналамі пра тое, што мы ёсць.

— Арганізатары Pradmova збіралі прапановы ад патэнцыйных удзельнікаў, то-бок рэагавалі на пэўныя запыты звонку. Якія былі гэтыя запыты?

— Выбар месцаў, дзе адбываецца Pradmova, заўсёды няпросты, але лагічны. Мы прыдумалі фестываль калісьці ў Менску, але адразу наважыліся ездзіць з ім па рэгіёнах. І тады не ведалі, што рыхтуемся да вандроўнага жыцця, толькі замест рэгіёнаў будуць гарады ў іншых краінах.

У геаграфіі фестывалю заўсёды прысутнічае Варшава як цэнтр, дзе жыве большасць беларускіх эмігрантаў, і прысутнічае Вільня, без якой сённяшнюю Беларусь і беларушчыну ўявіць цяжка, але ёсць і пераменныя каардынаты: штогод мы едзем у новы горад, рэагуючы на ініцыятыву з месцаў, калі суполка беларускіх актывістаў гатовая выступіць на месцах суарганізатарамі. Сёлета такую ініцыятыву мы пачулі з Берліна і Познані.

І штогод з’яўляецца пяты горад з назваю Анлайн, які прасцей за ўсё пераадольвае межы ў прасторы і часе. Трансляцыі імпрэзаў застаюцца відэазапісамі, да якіх можна ў любы час вярнуцца. Pradmova архівуецца, і цяпер можна казаць, што не толькі напісанае застаецца, але і прамоўленае таксама.

— Якія вашы асабістыя ўражанні ад сёлетняга фестывалю? Што атрымалася? Што, можа, не выйшла?

— Агульнае ўражанне засталося вельмі добрым. Pradmova развіваецца якасна і колькасна. Усю яе праграму нам не ўдалося ўпакаваць на адной пляцоўцы, і таму адбываліся паралельныя сустрэчы на розных лакацыях. Я не ўмею, як Герміёна Грэйнджэр, круціць махавік часу, каб наведваць адначасова некалькі ўрокаў паралельна. Часам выбар стаяў, ці паслухаць любімую паэтку, ці ўлюбёнага празаіка. Даводзілася выбіраць нешта адно, а рэшту глядзець у запісе.

Пазітыўны момант фестывалю — у сустрэчы розных частак Беларусі. Адна з адметнасцей — з’яўленне людзей з налепачкамі не «фатаграфаваць». Значыць, хутчэй за ўсё гэтыя людзі прыехалі з Беларусі. Мяне цешыць, што купленыя на кніжным кірмашы кнігі паедуць у торбах у Беларусь.

Як бы не змагаўся рэжым і «рускі свет» з нашай культурай, усё адно ў Беларусі дзеецца нешта адметнае. Хоць частку культурных дзеячаў, у тым ліку выдаўцоў, выпіхнулі за мяжу, кагосьці пазбавілі ліцэнзіі, але ідзе паўпадпольны рух ва ўмовах унутранай эміграцыі. Напрыклад, з’яўляюцца пераклады, якія адразу робяцца культавымі. Гамераўскай «Іліяды», альбо шумера-акадскага эпасу пра Гільгамеша. Галава кружыцца ад гэтага культурнага гераізму часоў вайны з нашай культурай.

Pradmova — гэта месца сустрэчы аўтараў, чытачоў і выдаўцоў кнігі. Магчымасць пазнаёміцца з мастакамі і мастачкамі, з людзьмі, якія займаюцца кніжным дызайнам і паралельным існаваннем кнігі ў лічбавым фармаце. Гэта месца сустрэчы людзей, якія яднаюць літаратуру і тэатр, літаратуру і сцэну, паэзію і музыку.

— Мы пачалі размаўляць пра Беларусь… Ці кантактуеце вы са сваімі чытачамі-слухачамі? Як унутры вашага прафесійнага кола пачуваюцца сёння людзі там? Што адбываецца ў літаратуры?

— Сувязі ёсць, і адбываюцца кантакты, якія складана адсачыць.

Паводле маіх назіранняў, самыя гучныя публіцыстычныя выказванні робяць тыя, хто фізічна знаходзіцца ў бяспецы за мяжой, аднак, магчыма, найлепшыя вершы, звязаныя з новымі выклікамі на пачатку вайны, былі напісаныя ў Беларусі.

Яшчэ большую надзею дае тое, што я ўсяго не бачу. І гэта добра, бо калі я не магу чагосьці ўбачыць, магчыма, і тыя, хто можа нашкодзіць, таксама нічога не заўважаць. З пэўнасцю творы пішуцца, празаічныя тэксты павольней, часам яны з’яўляюцца ў нечаканых жанрах. Зразумела, што аўтары ў Беларусі мусяць ужываць эзопаву мову. Аднак наша культура дзесяцігоддзямі і нават стагоддзямі свайго існавання да гэтага фармату прызвычаілася. А таму не абавязкова крычаць, зрываючы голас, ёсць розныя спосабы падаць сігнал, навязаць з чытачамі кантакт. Аўтары і аўтаркі ў Беларусі гэта таксама робяць.

Незалежныя культурніцкія інстытуцыі вярнуліся да ўручэння літаратурных узнагародаў. І характэрная прыкмета часу — частка кніг і іх аўтараў, якія працуюць у Беларусі, удзельнічаюць у гэтых конкурсах зашыфраванымі, псеўданімы маюць нават кнігі. Адны сябры журы працуюць адкрыта, іншыя непублічна. Але напісанае застаецца, і нават калі мы не можам зараз абвесціць пра ўсё, так бы мовіць, гораду і свету, рашэнні гэтыя застаюцца, і ўсё будзе раней ці пазней апублічана.

«Дыялогі з суседзямі з’яўляюцца пазламі, дзе мы атрымліваем непасрэдна недаступную нам перспектыву»

— Pradmova ў сітуацыі эміграцыі дэкларавала сябе як пляцоўка дыялогу і сутворчасці беларускіх і мясцовых удзельнікаў. Што атрымалася гэтым разам?

— На віленскіх пляцоўках Pradmova заўсёды прыемна назіраць літоўска-беларускі дыялог гісторыкаў, які ўлучае прыязных і зацікаўленых Беларуссю гісторыкаў з літоўскага боку.

У Берліне адбылася вялікая дыскусія, якую я мадэраваў, на ёй прысутнічалі нобелеўская лаўрэатка Святлана Алексіевіч, якая жыве ў Берліне, Альгерд Бахарэвіч, які жыве ў Нямеччыне, Уладзімір Арлоў, які жыве ў Польшчы, а разам з імі за сталом знаходзіўся немец з глыбокімі ведамі ў постсавецкай культуры Генрых Кіршбаўм. Ён валодае некалькімі славянскімі мовамі і зусім нядаўна напісаў кнігу пра Беларусь і пратэсты — «Беларускі брыкалаж». Мне вельмі цікава бачыць сябе ў нямецкім люстэрку, у вачах чалавека, які глыбока і нестэрэатыпна, але галоўнае — з любоўю і эмапатыяй да нас рэфлексуе пра тыя працэсы, што з намі адбываюцца.

Зразумела, што на польскіх пляцоўках заканамерна ўдзельнічалі польскія калегі. Кнігу ў перакладзе на беларускую мову Чэслава Мілаша мы прэзентавалі ў Варшаве ў трохмоўным таварыстве, хоць размаўлялі збольшага па-польску. Разам са мной укладальнікам і перакладчыкам быў экс-прэзідэнт польскага ПЭН-клуба, геніяльны перакладчык беларускай, украінскай, літоўскай і рускай літаратур Адам Паморскі. Прысутнічала і культуралагіня, дыпламатка Раса Рыміцкайтэ, якая прадстаўляла Літву, хоць размаўляла з намі па-польску. Мілаш якраз і прадугледжваў такія позіркі з розных бакоў, і чыталі мы яго таксама на розных мовах. Раса апавядала пра літоўскія часткі ягонай ідэнтычнасці, дэкламавала вершы пра Вільню, у якой ён выгадаваўся. Але гэта іншая Вільня, чым уяўляюць яе палякі, для якіх яна «Крэсы всходне»; гэта іншая Вільня, чым уяўляюць Вільнюс літоўскамоўныя літоўцы; гэта іншая Вільня, чым уяўляем яе мы, беларусы, думаючы пра дыялог з суседзямі.

Такія дыялогі часам з’яўляюцца пазламі, дзе мы атрымліваем недаступную нам непасрэдна перспектыву, недаступныя нам непасрэдна кавалкі досведу і пачынаем больш аб’ёмна, шматвымерна ўспрымаць свет. І нашае месца ў гэтым свеце і ў гэтым паўзмежжы…

— А як сёння ўспрымаецца гэты наш стан паўзмежжа? Як перавага ці недахоп?

— Часта пад гэтым паняццем маецца на ўвазе размытасць, пераходнасць пэўнай ідэнтычнасці.

Гэта паняцце ад веку блізкае, мне здаецца, усім беларусам, толькі часам ацэньвалася са знакам мінус, а часта са знакам плюс.

Скажам, Купала ў сваіх «Тутэйшых» разглядаў яго ў крытычным святле, а ягоны сучаснік Абдзіраловіч у філасофскім эсэ «Адвечным шляхам» гэтую паўзмежнасць ацэньваў пазітыўна — як «ліючуюся форму». А Максім Гарэцкі ў сваёй аповесці «Дзве душы» рэзка і балюча паставіў праблему, не даючы канчатковага адказу — станоўчы ці адмоўны гэты феномен.

Можа быць, гэта адна з місій беларусаў сярод суседзяў: наша магчымасць пабачыць з’яву з некалькіх бакоў і адчуць яе адразу некалькімі рознымі чынамі.

Гэта наша адметнасць і цікавостка на фоне монакультурных суседзяў. І дзеля гэтага, можа быць, і ім, суседзям, варта глыбей зазірнуць у беларускую культуру.

— Вы — укладальнік і адзін з перакладчыкаў зборніка Мілаша, які з’яўляецца часткай вялікага праекта Gutenberg Publisher і Цэнтра беларускай салідарнасці — Rzecz Książkowa Obojga Narodów. Праект рэалізуецца дзякуючы падтрымцы Польшчы і выпускае пераклады польскай літаратуры на беларускую мову. Аднак, здаецца, вы яшчэ ў мірныя часы супрацоўнічалі з польскім бокам… Што змянілася пасля 2020-га, пасля эміграцыі і поўнамаштабнай вайны ва Украіне? Відавочна, што мы сталі больш актыўна перакладаць польскую літаратуру — класіку і штосьці з актуальнага. Але ці з польскага боку з’явілася запатрабаванасць у беларускіх перакладах?

— Думаю, змянілася няшмат, і не таму, што перакладаў мала, а таму, што і ў лепшыя часы супраца ішла вельмі інтэнсіўна. Шмат што рабілі Польскі інстытут, Польская амбасада, Інстытут кнігі, размешчаны ў Кракаве, які падтрымлівае перакладчыкаў з польскай мовы.

Калі нейкая краіна хоча, каб яе аўтараў ведалі ва ўсім свеце, трэба ў гэта ўкладацца: выхоўваць і падтрымліваць перакладчыкаў. І палякі, як і немцы з Інстытутам Гётэ, і іншыя краіны са сваім культурнымі ўстановамі, гэта робяць.

І творы Мілаша, які належаў адразу некалькім культурам і пачуваўся ўсё жыццё літвінам, нашчадкам Міцкевіча, — проста створаны для перакладаў. Найлепей яны выглядаюць у двухмоўнай публікацыі, калі арыгінал змешчаны побач з перакладам. Так яго паэзія ў гэтым праекце, які вы згадалі, і выглядае.

Такая кніга можа быць цікавая адразу ў некалькіх аспектах. Яна паказвае блізкасць культур, раскрывае светапогляд суседа. Сёння такія выданні зрабіліся для нас яшчэ больш важнымі, бо беларусы раскіданыя па свеце, сотні тысяч жывуць у Польшчы.

Я заўсёды кажу, што сітуацыя выгнання — гэта не толькі пра тое, што ты ахвяра і мусіш выжываць. Гэта яшчэ і магчымасць кантактаваць з той часткай свету, дзе апынуўся, спазнаваць гэты свет, адкрываць замежную культуру для сябе і прысвойваць яе.

У гэтым сэнсе беларускае выдавецтва «Gutenberg», якое друкуе для беларусаў польскіх аўтараў, дае магчымасць глыбей спазнаць Польшчу. А калі паэзія білінгвальная, калі справа ты чытаеш пераклад, а злева арыгінал, то яна можа быць стаць прыступачкай да знаёмства з мовай краіны, у якой жывеш.

Часам я ўяўляю, што і для палякаў, побач з якімі паболела ўсходніх суседзяў, такое выданне можа быць крокам да спазнання гэтых дзіўных незнаёмцаў. Разгарнуў любімага і вядомага паэта і бачыш, як знаёмы табе верш гучыць у іншым алфавіце, на іншай, але блізкай мове. Ведаю палякаў, якія спрабуюць учытвацца і сваю прыемнасць атрымліваюць, калі бачаць адбітак сваёй культуры ў нашым люстэрку.

Фантазую, што, можа, пераклады Шымборскай ці Мілаша для кагосьці з палякаў станецца нагодай для вывучэння беларускай мовы.

— У мяне была другая частка пытання: ці з польскага боку з’явілася запатрабаванасць у беларускіх перакладах? Чым наша літаратура можа быць цікавая замежнаму чытачу? Напрыклад, Альгерд Бахарэвіч кажа, што мы цікавыя толькі тады, калі выступаем ў ролі ахвяры і сведкі: мусім ці жаліцца, ці сведчыць пра дыктатуру. Можа, усё ж нечым іншым?

— Я маю падобны досвед, як калега Бахарэвіч. Мы жывём не дома, ён у нямецкамоўных краінах, я ў Польшчы. Нас часта запытваюць пра Беларусь. Зацікаўленасць ёсць, але пачынаецца яна з рэчаў павярхоўных, ідэалагічна і палітычна заангажаваных.

Пра Беларусь ведаюць хутчэй праз навіны, а навіны гэтыя звычайна негатыўныя. Таму нас стэрэатыпна ўспрымаюць як ахвяраў, як уцекачоў, як апазіцыю, якая змагаецца даступнымі сродкамі з рэжымам. Гэтая цікавасць не ведае нюансаў, яна даволі павярхоўная.

У беларуска-польскай зацікаўленасці няма сіметрыі.

Здаецца, што беларусы ведаюць польскую культуру нашмат глыбей, чым палякі нашую. На фоне гэтага няведання і з’явіўся феномен лютага 2022 года. Калі ў 2021 годзе ты ўспрымаўся як пазітыўны герой і Еўропа захаплялася мірным беларускім пратэстам, то за адну ноч імідж беларусаў кардынальна змяніўся. Гэта стала магчымым на фоне павярхоўнага, хутчэй стэрэатыпнага, чым глыбокага ведання.

З іншага боку, стаўленне найменш змянілася менавіта з боку палякаў. Усё ж яны даўно беларускімі выклікамі цікавяцца і маюць уласны досвед Салідарнасці, якая не адразу выйграла, бо была падаўлена абвяшчэннем ваеннага становішча. Шмат людзей былі інтэрнаваныя, шмат мусіла выехаць са сваёй краіны.

Вельмі многае мусіла адбыцца, каб Польшча перамагла. Таму большасць нашых польскіх калегаў разумеюць усю павольнасць і няпростасць дарогі да свабоды.

— То-бок маё пытанне застаецца адкрытым…

— Вырашаецца гэта ўсё…

— …зменай палітычнай сітуацыі?

— Ведаеце, да гэтай сітуацыі яшчэ трэба дажыць, але не пасіўна яе чакаючы, а кожны дзень набліжаючы змены. У тым ліку і актыўнай культурнай дзейнасцю, і спробай дыялогу з людзьмі, з нашымі суседзямі, у дадзеным выпадку — з палякамі, якія згодныя ў гэтым дыялогу ўдзельнічаць.

Гэта разнастайныя дыскусіі, фестывалі, канферэнцыі, чытанні… Не мае межаў музыка, як і візуальныя мастацтвы. Мастацтва, звязанае з мовай, патрабуе перакладу. Таму так важна выхоўваць патэнцыйных перакладчыкаў, якіх у свеце вельмі і вельмі мала. Людзі ў свеце згодныя цікавіцца Беларуссю, слухаючы нас ці пра нас па-ангельску ці па-польску, то-бок на сваіх мовах.

І па пальцах можна пералічыць літоўцаў, немцаў, палякаў, здольных нас перакладаць з арыгіналу. Але такія людзі з’яўляюцца. Першыя поспехі ў іх працы таксама ёсць. Напрыклад, Томас Вайлер за пераклад «Сабакаў Эўропы» на нямецкую мову атрымаў прэмію Паўля Цэляна. А наўздагон яму, і сам Альгерд атрымаў прэстыжную нямецкую ўзнагароду. Магчыма, іх прыклад кагосьці натхніць.

«Агульная ўстаноўка на салідарнасць і ўзаемную падтрымку і ў нас, і ў украінцаў ёсць»

— Як на фоне вайны адбываюцца стасункі беларускіх і ўкраінскіх літаратараў? Наколькі яны змяніліся пасля 24 лютага 2022 года? На прэзентацыі сваёй кніжкі вершаў да оперы «Дзікае паляванне караля Стаха» вы расказалі пра супрацу з украінскімі спявачкамі і спевакамі і пра ўкраінскія бакі творчасці Караткевіча…

— Кніжка, якая зараз з’явілася, вырасла як частка оперы «Дзікае паляванне караля Стаха». Гэтая пастаноўка патрабавала пераходу некалькіх межаў, тут адбываецца дыялог літаратуры і музыкі, музыкі і тэатра, жывой музыкі і электроннай, тэатра і кіно. І самая цікавая калабарацыя ішла паміж акторамі і акторкамі Свабоднага тэатра і ўкраінскімі спевакамі і спявачкамі.

У працы над вершамі лібрэта мне трэба было ўлічваць, якія вершы будуць спявацца, а якія прамаўляцца. Таму для оперных зорак я пісаў вершы, больш набліжаныя да школьнай паэтыкі, а для актораў тэатра — штосьці на мяжы паэзіі і прозы, на сцэне яны размаўляюць доўгім вершаваным радком, які нагадвае рэп ці хіп-хоп.

Іншае пытанне тычылася вымаўлення. Беларуская і ўкраінская мовы падобныя, але фанетычна розняцца — націскамі, гукаспалучэннямі, таму лёгка можна зразумець, што прамаўляе замежнік. У мяне была магчымасць падчас варшаўскай рэпетыцыйнай сесіі тыдзень напружана працаваць з сябрамі і сяброўкамі над украінскай вымовай. Яны ахвотна ішлі насустрач і цярпелі мой педантызм.

У выніку на ўсіх паказах оперы ў вуснах украінскіх актораў гучала абсалютна ідэальная беларуская мова. Запіс оперы варта ў навучальных мэтах паказваць беларусам, якія лянуюцца пераходзіць на сваю мову: як замежнікі цудоўна і ідэальна могуць вымаўляць нашы словы, віртуозна пры гэтым спяваючы.

Але гэта справы тэхнічныя.

Справа ідэйная ў тым, што сама аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» яднае Беларусь і Украіну. Уладзімір Караткевіч першую версію твора напісаў зусім юным, дваццацігадовым, пад уражаннем першых гадоў вучобы не дзе-небудзь, а ў Кіеве, ва ўніверсітэце імя Тараса Шаўчэнкі. Гэту версію ён піша, вярнуўшыся ў родную Оршу ў 1950 годзе. І дае свае ўласныя аўтабіяграфічныя рысы аднаму з персанажаў, магчыма, самаму сімпатычнаму, Андрэю Свеціловічу, ідэалісту з крыштальнай сумленнасцю і запаленымі вачыма. Якога звальняюць з Кіеўскага ўніверсітэта якраз-такі за культурны супраціў, вельмі блізкі нам па 2020-м.

Украінскія студэнты з удзелам Свеціловіча чытаюць у мурах універсітэта Тараса Шаўчэнку, гэтак жа, як нашы студэнты, скажам, лінгвістычнага ўніверсітэта спявалі ў першыя дні верасня 2020-га. І там, і там ва ўніверсітэт урываюцца сілавікі і арыштоўваюць удзельнікаў. І вось гэты важны фрагмент у Караткевіча: падчас допыту ў Свеціловіча пытаюцца пра нацыянальнасць. І ён, беларус да мозгу косці, які разумее, што мусіць быць салідарнасць і падтрымка, гаворыць: «Пішы: украінец».

Галоўны пратаганіст Беларэцкі кажа, што такія словы вартыя дзясяткаў куляў, бо ў нас агульны вораг, агульны імперскі бізун на нашай спіне, і хто, як не мы, будзем адно аднаго падтрымліваць.

Ролю Свеціловіча ў оперы выканала бліскучая ўкраінская спявачка, мецца-сапрана Ірына Жытынська. Цікавы эксперымент: жанчына выконвае мужчынскую ролю, зрэшты, даволі папулярны ў оперным мастацтве. Вельмі арганічна ў Ірыніных вуснах прагучала тэма любові, еднасці і салідарнасці.

Зараз, калі на паперы з’явіліся мае вершы да оперы, паўстае пытанне прэзентацыі.

І на ўроцлаўскай прэзентацыі разам са мной — аўтарам слоў, і разам з кампазітаркай Вольгай Падгайскай будзе ўдзельнічаць таксама Ірына, якая зараз знаходзіцца і спявае ва Уроцлаве. І беларусы Уроцлава пачуюць якраз Андрэя Свеціловіча — самага ўкраінскага удзельніка гэтага дзейства.

— Якія пераклады ўкраінскіх кніг вы лічыце найбольш важнымі для нас цяпер?

— На сваім youtube-канале я рабіў агляд апошніх украінскіх кніг, якія з’явіліся ў беларускіх перакладах. Пры ўсіх праблемах гэтыя пераклады ёсць і гэтыя выданні з’яўляюцца.

Па-першае, гэта «Слоўнік вайны». Кніга падрыхтаваная ўкраінскім паэтам Астапам Слівінскім, які ў першыя дні вайны валанцёрыў на Львоўскім вакзале і запісваў гісторыі людзей, пацярпелых ад вайны.

Ён звярнуў увагу на тое, што словы мяняюць свой сэнс і набываюць новы, не ўласцівы мірным часам кантэкст. І гэты зрух, які адбываецца ў самой мове, ён паспрабаваў адлюстраваць. А Ірына Герасімовіч паспрабавала адлюстраваць гэта па-беларуску.

Інтэрнет-часопіс «Taubin» ад 24 лютага пачаў рабіць падборку ўкраінскай ваеннай паэзіі. У выніку падрыхтаваны невялічкі зборнік сучаснай украінскай паэзіі па-беларуску «Пра словы і цішыню між імі».

Было важна назіраць за тым, што абсалютнага аднадумства сярод украінскіх аўтараў наконт пытання, удзельнічаць ці не ў гэтым праекце, не было. Некалькі аўтараў адмовіліся, нехта сказаў, што цяпер не час, але 13 аўтараў і аўтарак, сярод іх культавы паэт Сяргей Жадан і выдатная паэтка Марыяна Кіяноўска, падтрымалі нас і палічылі ўдзел за гонар далучыцца.

Падзялюся яшчэ адным ўражаннем, якое тычыцца ўзаемадзеяння з украінскай дыяспарай… У сярэдзіне верасня падчас залеваў і паводкі ва Уроцлаве я ўмудрыўся паехаць аўтобусам з залітай Сілезіі ў не менш залітую Братыславу, дзе небяспека ішла ад Дуная. І вось у кавярні, цалкам запоўненай людзьмі, адбывалася літаратурная сустрэча. Я збольшага прамаўляю па-беларуску, але чытаў таксама па-беларуску ўкраінскую паэзію. А потым стаў пытацца ў прысутных, і выявілася, што ў гэтай кавярні дзве траціны — украінцы і ўкраінкі, якія прыходзяць на беларускія культурныя падзеі. І наадварот — беларусы прыходзяць на ўкраінскія імпрэзы. Нельга сказаць, што зусім няма праблемаў у нашых дачыненнях, але агульная ўстаноўка на салідарнасць і ўзаемную падтрымку ёсць. Мяне тая паездка моцна расчуліла і пазітыўна ўзрушыла.

«Гэта быў год культуры, якая існуе насуперак»

— Як змяніўся беларускі чытач па абодва бакі мяжы за апошні год? Бо ёсць меркаванне, што людзі стаміліся ад палітычнай павесткі і ахвотней чыталі б вершы пра каханне…

— Я наўрад ці магу быць самым аб’ектыўным назіральнікам, рэч у тым, што некалькі месяцаў таму ўсе каналы маіх інтэрнетных зносінаў зрабіліся экстрэмісцкімі. Праз гэта людзі ў Беларусі мусяць берагчыся. Тыя, хто раней актыўна лайкаў мае допісы ці дзяліўся маім літаратурным youtube-каналам, цяпер гэтага не робяць.

Але гэта не значыць, што не з’яўляецца партызанскай камунікацыі: людзі пішуць у прыват.

Што да стомленасці… Мне здаецца, што нашае грамадства па абодва бакі мяжы стамілася ад гучнай публіцыстыкі і патрабуе больш чуллівай, эмацыйнай літаратуры, размоваў пра тое, што людзям баліць. Без лозунгаў, заклікаў, без суровых пастановак мэтаў і задачаў. А як спосаб адгукацца на боль.

У цёмныя часы падзяліцца цеплынёй і нагодамі для радасці — бясцэнна.

— Мы размаўляем у снежні, калі надыходзіць час падводзіць вынікі года. Што гэта быў за год для беларускай літаратуры?

— Год культуры, якая існуе насуперак. Аднак не скажу, што гэта нешта новае для нас у глабальным маштабе. Дзесяцігоддзямі, а можа, і стагоддзямі мы існуем насуперак неспрыяльным умовам. Пішуцца і перакладаюцца ва ўсіх жанрах кнігі, з’яўляюцца выдавецтвы і асяродкі беларусаў там, дзе мы ёсць.

Напрыканцы адносна мірных часоў, калі ў 2019 годзе выйшла мая кніжка «Школа травы», я з лёгкай рукі стваральнікаў курсаў «Мова нанова» ездзіў па беларускіх рэгіёнах. Глядзеў, якія беларускія асяродкі ёсць у Маладзечне, Баранавічах, Рэчыцы, Віцебску, Гомелі, Горадні, Берасці… З тузін такіх асяродкаў аб’ехаў. Цяпер я атрымліваю запрашэнні і прыязджаю ў госці ў польскія, літоўскія, нямецкія гарады, дзе жыве і развіваецца, пафасна кажучы, беларушчына, дзе людзі падтрымліваюць адно аднаго, спрабуюць яднацца, быць заўважнымі і нешта рабіць: для сябе, для грамадства, для культуры.

А таксама праяўляць салідарнасць з суседзямі. З цікавасцю заўважаю, што беларусы ў Літве вучаць літоўскую мову і, дарэчы, дзве культавыя і любімыя літоўцамі кнігі выйшлі ў перакладчыка Сяргея Шупы — «Белы саван» Антанаса Шкемы і «Туўла» Юргіса Кунчынаса. Не тое, каб перакладчык Сяргей Шупа ўпершыню зацікавіўся літоўскай літаратурай, ён доўгія гады жыў у Вільні і добра ведае літоўскую мову, аднак менавіта цяпер, на фоне беларуска-літоўскіх не заўсёды простых дачыненняў, у люстэрку гэтых кніг мы можам глыбей зразумець бліжэйшых суседзяў. Чакаю, хто з беларусаў наважыцца і зробіць нешта грузінскае на фоне нашага суіснавання. Можа быць, цяперашні выбух грамадскай актыўнасці ў Грузіі кагосьці да гэтага падштурхне.

— Такім чынам, эміграцыя прыўнесла ў беларускую літаратуру не толькі досвед стратаў, але і карысныя набыткі… Можна меркаваць, што наша літаратура пасля такіх пературбацый стане больш моцнай і больш разнастайнай?..

— Мне здаецца, што ў беларускай літаратуры непасрэдна адаб’ецца досвед соцень тысяч людзей, якія зараз не дома. З аднаго боку, мы існуем у выгнанні, а з іншага — у дыялогу з тымі культурамі краін і гарадоў, якія нас прымаюць. І мы прывязём гэты досвед дадому, вярнуўшыся.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram