«Новая спроба пабудаваць нацыянальную канцэпцыю памяці»: у Музеі Вольнай Беларусі разважалі пра будучы фармат установы

У Музеі Вольнай Беларусі падчас навукова-практычнага семінара, прысвечанага развіццю музейных інстытуцый у часы палітычных трансфармацый («Музейная рэфлексія аб палітычных трансфармацыях і спрэчнай памяцi: перспектывы рэпрэзентацыі ў кантэксце Беларусі»), абмеркавалі будучыню Музея Вольнай Беларусі.

Паслухалі дыскусію, вылучылі галоўныя канцэпты.

Да 2020 года ў Беларусі паралельна суіснавалі два наратывы — афіцыйны і альтэрнатыўны, нацыянальны

Сучасны музей з’яўляецца прасторай культурнага дыялогу, які вядзецца не толькі пра мінулае, але і пра будучыню.

Музеі з’яўляюцца тады, калі ў нацыі паўстае вострая неабходнасць актуалізаваць пэўныя аспекты гісторыі і замацаваць іх у памяці пакаленняў. Аднак такая патрэба існуе не толькі ў дэмакратычным грамадстве, але і ў таталітарных сістэмах, якія выкарыстоўваюць музеі як магчымасць маніпуляваць памяццю: штосьці замоўчваць, іншае акцэнтаваць.

У Беларусі да 2020 года паралельна суіснавалі два наратывы — афіцыйны і альтэрнатыўны, нацыянальны. Бывалі перыяды, у часы так званай «адлігі», калі ўлады дапускалі існаванне альтэрнатыўнага пункту гледжання. Так, напрыклад, да 100-годдзя БНР у 2018 годзе.

Нацыянальны гістарычны музей змог зладзіць выставу, прысвечаную гэтай падзеі, а пасля ў 2019 годзе адкрыў экспазіцыю, прысвечаную БССР. Гэтыя выставы рыхтавалі маладыя супрацоўнікі, таму яны атрымаліся цікавымі і нечакана аб’ектыўна адлюстроўвалі факты. Упершыню было паказана шмат малавядомых матэрыялаў з беларускіх архіваў.

Музей Вольнай Беларусі здзяйсняе новую спробу пабудаваць альтэрнатыўную канцэпцыю памяці — у супрацьвагу афіцыйнай прапагандзе, якая пануе ў краіне ў сферах гісторыі, культуры, адукацыі.

Музей адкрыўся 17 ліпеня 2022 года, аднак яго ідэя нарадзілася яшчэ ў 2021-м. Асноўнымі мэтамі музея тады дэклараваліся збор і захаванне прадметаў, звязаных з беларускімі пратэстамі 2020 года.

Функцыі Музея Вольнай Беларусі за апошні час пашырыліся

Напачатку збіраліся і працягваюць збірацца артэфакты, звязаныя з 2020 годам, якія з’яўляюцца сімваламі нашага змагання і адлюстроўваюць нашу нацыянальную траўму.

Аднак паступова станавілася відавочным, што палітра памяці павінна быць пашырана, а музей павінен збіраць і захоўваць прадметы, звязаныя з барацьбой беларусаў за свабоду і дэмакратыю.

У афіцыйных дакументах Музей Вольнай Беларусі пазначаны як пляцоўка для правядзення мерапрыемстваў. Таму яшчэ адна важная функцыя гэтай інстытуцыі — захаванне беларускай ідэнтычнасці. Ад самага пачатку свайго існавання музей дэклараваўся як месца беларускай ідэнтычнасці, месца яднання і салідарнасці беларусаў у эміграцыі. Тут праходзяць адукацыйныя праграмы, тэатральныя пастаноўкі і выставы, праводзяць свае мерапрыемствы палітыкі і даследчыкі.

Аднак відавочна і тое, што ўстанова становіцца месцам, важным у музейным ландшафце Варшавы. Хуткай рэлакацыі музея ў Беларусь не прадбачыцца, таму паўстае патрэба інтэграцыі ў польскі і еўрапейскі кантэксты.

Рамкі памяці

Музей Вольнай Беларусі пазіцыянуе сябе як музей мадэрнасці, пабудаваны на сучасным наратыве памяці. Адначасова гэта і нацыянальны музей. У гэтай сітуацыі важна вызначыць рамкі памяці: у якой прасторы, у якім кантэксце ён будзе існаваць.

Таксама з’яўляецца праблема, звязаная са спрэчнай памяццю: беларускае грамадства раздзеленае, у музеі будуецца альтэрнатыўны наратыў памяці, але пры гэтым важна ўлічваць, што ў грамадстве існуюць розныя погляды.

Існуе таксама важная этычная праблема: як адлюстроўваць той гвалт, які адбыўся і адбываецца сёння ў краіне, як яго прэзентаваць публіцы. Ці музей павінен устанавіць нейкія межы, ці наадварот — узмацніць кантэкст гвалту.

Сцэнарыі развіцця Музея Вольнай Беларусі

Сёння перад супрацоўнікамі Музея Вольнай Беларусі стаіць шмат пытанняў.
Якой будзе гэта інстытуцыя ў польскім, беларускім і еўрапейскім кантэкстах? Да якога тыпу музеяў будзе адносіцца, як будзе развівацца яго прафілізацыя?

Як будзе развівацца музей, залежыць ад выбару сцэнарыя яго развіцця. І такіх сцэнарыяў некалькі.

Першапачатковая канцэпцыя музея меркавала, што ўстанова ў Варшаве будзе працаваць як часовая, пазней музей і яго фонды эвакуююцца ў Беларусь.

Сёння стала зразумела, што канцэпцыя не можа існаваць у такім выглядзе, таму што перспектывы няпэўныя. Змены становяцца пастаяннай характарыстыкай часу, будучыню спрагназаваць немагчыма. Варта ствараць рэальныя канцэпцыі і стратэгіі.

Музею важна легалізавацца ў польскай прасторы як прафесійнай інстытуцыі. У гэтых варунках можа паўстаць як самастойная ўстанова, так і філіял нейкай музейнай структуры.

Усё гэта важна зрабіць дзеля таго, каб мець прафесійны штат супрацоўнікаў і ўстойлівае фінансаванне.

У больш далёкай перспектыве музей можа пераехаць у Беларусь, аднак не цалкам: яго частка застанецца ў Варшаве, каб падтрымліваць ідэнтычнасць беларускай дыяспары.

Не варта забываць, што ў Польшчы існуе беларуская меншасць, мінулае якой таксама можна асвятляць, не пазбягаючы складаных аспектаў яе цікавай, але і трагічнай гісторыі.

Застаецца адкрытым пытанне, як музей будзе развівацца ў Беларусі? Як філіял Нацыянальнага гістарычнага музея, ці як самастойная ўстанова, якая распавядае пра гісторыю дэмакратычнага руху, як, напрыклад, Дом тэрору ў Будапешце ці Музей акупацыі Латвіі?

Ці будучы музей будзе існаваць, напрыклад, пры будучым інстытуце памяці Беларусі…

Варта будзе акрэсліць і храналагічныя рамкі: з якога часу дакументаваць дэмакратычны рух? З другой паловы ХІХ стагоддзя ці абмежавацца перыядам незалежнасці? Цяпер выходзяць даследаванні і збіраюцца цікавыя матэрыялы пра савецкую інтэлігенцыю ў Беларусі да і падчас перабудовы. У другой палове ХХ стагоддзя можна прасачыць лініі нонкамфармізму, супраціву і пратэсту, якія павінны стаць часткай гісторыі ідэі вольнай Беларусі.

Аднак у любым выпадку сённяшнія надзённыя задачы, якія стаяць перад супрацоўнікамі музея: стварыць базу даных, дэігіталізаваць фонды і знайсці памяшканне для ўтрымання калекцыі з улікам музейных стандартаў.

Пастаянная экспазіцыя пакуль немагчымая

Немагчыма стварыць пастаянную экспазіцыю Музея Вольнай Беларусі, таму што апошнія падзеі яшчэ не прааналізаваны гісторыкамі. Аднак розныя аспекты нашай агульнай памяці ўжо павінны даследавацца, дакументавацца і рэпрэзентавацца для шырокай публікі, нават калі яны яшчэ не прайшлі праз прызму гістарычнага аналізу. Гэты наратыў яшчэ будзе фарміравацца, у тым ліку на падставе дакументальных выстаў, колькасць якіх у музеі будзе ўзрастаць. Тут змогуць выпрацоўвацца паліфанія думак, праяўляцца розныя падыходы даследчыкаў.

Важна таксама звярнуць увагу на сумесныя праекты з еўрапейскімі музейнымі куратарамі, сфармаваць партнёрскую сетку, базу даных экспертаў для таго, каб такія наратывы ствараць.

Ідэя развіцця музея як цэнтра нацыянальнай ідэнтычнасці павінна заставацца і развівацца, аднак наша ідэя вольнасці фарміравалася разам з палякамі, літоўцамі, украінцамі, таму разглядаць яе важна ў еўрапейскім кантэксце.

Сёння важна пазначыць арыенціры, да якіх варта імкнуцца, каб камплектаваць калекцыю і праводзіць адукацыйную дзейнасць адпаведным чынам.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram