Ганна Янкута. Фота: Віялета Саўчыц.
Адна з важных рысаў беларускай літаратуры сёння — гэта маўчанне.
Так лічыць беларуская пісьменніца і перакладчыца Ганна Янкута.
Размова на палях яе будучай кнігі адбылася падчас беларускага фестывалю «Культура ў эміграцыі», які праходзіў у Кракаве ў Інстытуце культуры Willa Decjusza. Тэма гучала так: «Беларуская літаратура падчас крызісу».
Адмыслова для Reform.by гутарка была запісаная, а яе тэкст – пашыраны і адаптаваны для публікацыі.
Размову вяла і пытанні задавала – Кася Іофэ.
— Крызіс – слова для нас не новае і зусім не абавязкова звязанае толькі з эканомікай ці пытаннямі міру і вайны. Напрыклад, у ХІХ стагоддзі еўрапейская культура перажывала розныя вострыя турбуленцыі: крызіс мімезісу, крызіс веры. А з якімі крызісамі сутыкаемся мы цяпер як беларусы і як еўрапейцы?
— Спачатку я раскажу пра перспектыву, з якой буду адказваць на пытанні. Роля тэарэтыка для мяне нязвыклая, бо я працую з тэкстамі і часцей за ўсё разважаю пра канкрэтныя творы. Цяпер я да канца чэрвеня знаходжуся ў Кракаве на рэзідэнцыі імя Яніны Кац, якую арганізавалі «Kraków Miasto Literatury UNESCO» і KBF (Кракаўскае фестывальнае бюро). У межах гэтай стыпендыі я працую над празаічнай кнігай, якая спалучае рысы эсэ і аўтафікшн і прысвечаная досведу эміграцыі. Я спрабую канцэптуалізаваць тое, што перажываю ў часы рэпрэсій у Беларусі і вайны ва Украіне. І фактычна нашая сённяшняя размова будзе ісці на палях гэтай кнігі.
Цяпер наконт пытання. Мне здаецца, яно падштурхоўвае мяне паразважаць пра крызісы, якія мы перажываем не толькі як беларусы, але перадусім як еўрапейцы, у ім прапануецца зірнуць на наш крызіс, мабыць, з шырэйшай перспектывы. Але я буду гэтаму супраціўляцца, бо хачу засяродзіцца менавіта на грамадска-палітычным крызісе, які ў сваёй вострай фазе доўжыцца ў Беларусі з 2020 года. Гаварыць пра іншыя крызісы цяпер складана, бо гэты паглынае ўсе іншыя, усё пераважвае. І звяртацца да менш сур’ёзных праблем будзе з майго боку крывадушнасцю.
Наш цяперашні грамадска-палітычны крызіс, мне здаецца, плённа разглядаць не ў кантэксце Еўропы, а ў кантэксце таго рэгіёна, які Цімаці Снайдэр назваў «крывавымі землямі». Бо ўпісаць у еўрапейскі кантэкст нашыя праблемы было складана нават да 2020 года.
Прывяду адзін прыклад, якому ўжо гадоў сем-восем. Рынак беларускай кнігі заўсёды быў невялікі, і ў тыя часы не надта верылася, што беларускія выдавецтвы некалі змогуць набываць правы на творы знакамітых сучасных пісьменнікаў. І ў калег з Беларускага ПЭН-цэнтра, які тады яшчэ мог легальна дзейнічаць у Мінску, з’явілася ідэя разам з іншымі еўрапейскімі ПЭН-цэнтрамі, што прадстаўляюць маленькія мовы ва ўразлівым становішчы, сабраць працоўную групу і звярнуцца да міжнародных арганізацый з просьбай стварыць дакумент, у якім вялікім выдавецтвам і праваўладальнікам рэкамендавалася б рабіць зніжкі для моў у складанай сітуацыі.
Вядома, гэтая ідэя выглядае ўтапічнай, але тады хацелася прынамсі пачаць дыскусію пра маленькія мовы і іх доступ да сучаснай літаратуры. Але ў нас не атрымалася нават зрабіць першы крок – сабраць працоўную групу. Мы звярталіся да такіх ПЭН-цэнтраў, як Каталонскі ці Валійскі (з якімі, як нам здавалася, у нас агульныя складанасці), але цікавасці з іх боку не было. Паказальным быў адказ Валійскага ПЭН-цэнтра. Яны напісалі, што з перакладамі ў іх праблем няма: калі яны захочуць выдаць па-валійску любога аўтара, фінансаванне на гэта знойдзецца.
Такім чынам, нават тады ўжо было відаць, што і беларуская мова, і беларуская літаратура, ды і сама Беларусь маюць праблемы, з якімі не сутыкаюцца ў іншых краінах – прынамсі еўрапейскіх.
— Які ўплыў мае грамадска-палітычны крызіс на беларускую літаратуру, яе стварэнне, распаўсюд і на тыя тэмы, якія ў ёй уздымаюцца?
— Безумоўна, крызіс уплывае на літаратуру наўпрост. Напрыклад, ёсць шэраг аўтараў, якія сядзяць у турме. Так, на цяперашні момант у Беларусі амаль паўтары тысячы чалавек афіцыйна прызнаныя палітзняволенымі, і, паводле звестак Беларускага ПЭНа, на канец траўня ў нас не менш за 132 дзеячы культуры ў турме. Многія з іх звязаныя з літаратурай, напрыклад, нобелеўскі лаўрэат Алесь Бяляцкі, Анджэй Пачобут, Андрэй Скурко, Кацярына Андрэева і іншыя. Некалькі дзён таму з’явілася навіна пра яшчэ адну асуджаную пісьменніцу, Яну Цэглу. Яна атрымала два гады «хатняй хіміі». Тое ж можна сказаць і пра вайну, якую Расія распачала ва Украіне. Вайна не проста ўплывае на творчасць пісьменнікаў – яна ўплывае на іх жыцці. Бо пісьменнікі не толькі пішуць пра вайну, але і паміраюць на ёй.
На распаўсюд кніг у Беларусі моцна ўплывае закрыццё амаль усіх прыватных выдавецтваў, якія працавалі з беларускамоўнай літаратурай. Сёння ў Беларусі выдаць кнігу па-беларуску складана як ніколі раней. Таксама, я думаю, можна выказаць здагадку, што цяпер пісьменнікі, якія застаюцца ў Беларусі, пішуць нешта ў шуфляду – і праз закрыццё выдавецтваў, і з гледзішча бяспекі. Калі гэта так – значыць, у беларускай літаратуры ёсць творы, якія мы праз грамадска-палітычны крызіс не можам прачытаць.
Атрымліваецца, што важная з’ява для беларускай літаратуры – гэта маўчанне.
Маўчанне вымушанае, але таксама маўчанне, якое мы выбіраем добраахвотна.
Калі я рыхтавалася да гэтай сустрэчы, да мяне звярнуліся з Reform.by з пытаннем, ці можна запісаць маю размову на дыктафон, каб потым зрабіць з яе матэрыял. І я адразу ж змяніла канцэпцыю таго, пра што збіраюся гаварыць. Бо калі матэрыял з’явіцца ў інтэрнэце, гэта значыць, што ён выйдзе за межы нашай сённяшняй аўдыторыі, яго змогуць прачытаць усе, хто захоча. І гэта значыць, што я мушу быць асцярожнай і пра нешта змаўчаць, бо мае словы могуць зрабіцца для некага небяспечнымі. Такім чынам, маўчанне закранае не толькі тых, хто застаецца ў Беларусі, яно выходзіць і за межы нашай краіны. Бо мы кожны раз мусім вельмі добра падумаць перад тым, як нешта сказаць, у тым ліку журналістам альбо на публічных мерапрыемствах, каб нашыя словы нікому не нашкодзілі.
З маўчання выцякае яшчэ адзін важны сёння канцэпт (які датычыць не толькі літаратуры, але і тэкстаў увогуле) – ананімнасць. Не так даўно я чытала зін пра ўкраінскія і армянскія ваенныя дзённікі, які падрыхтавала «Cultural and Social Narratives Laboratory» ў Ерэване, – такія дзённікі прадугледжваюць адкрытасць, у іх пішуць пра канкрэтных людзей і пра тое, як яны перажываюць вайну, што робяць.
Тады я задумалася, як мог бы выглядаць дзённік рэпрэсій і дыктатуры.
Калі гэта публічны дзённік, шмат што ў ім, напэўна, акажацца прыхаваным, не будуць згадвацца імёны, каб людзей не атрымалася ідэнтыфікаваць. І гэта сапраўды так і ёсць – напрыклад, у «Мінскім дзённіку» Юлі Цімафеевай некаторыя дзейныя асобы (рэальныя людзі) схаваныя за ініцыяламі.
У фэйсбуку беларусы замест сваіх сапраўдных імёнаў цяпер часта ставяць псеўданімы – не заўсёды і зразумееш, хто за імі хаваецца.
Фотаздымкі блюрацца – прычым з абодвух бакоў, для прадстаўнікоў рэжыму ананімнасць таксама зрабілася важнай: варта прыгадаць судовыя працэсы са сведкамі ў балаклавах і са змененымі імёнамі. Гэта нібыта два бакі адной з’явы – ананімныя даносы і ананімныя бел-чырвона-белыя графіці на сценах.
Яшчэ адно важнае цяпер для беларускай літаратуры паняцце – гэта паняцце мяжы.
Многія людзі, якія працавалі з літаратурай, з’язджаюць, нашае асяроддзе цяпер раздзеленае вельмі рэальнай, не метафарычнай мяжой, якую ўсё цяжэй перасячы.
Праблемы з перавозам кніг праз мяжу здараліся і да 2020 года, цяпер жа гэта стала зусім складаным, і гэтак жа складана мяжу перасякаць людзям. Не ўсе могуць прыехаць у Беларусь ці, наадварот, выехаць адтуль. Фактычна, мы мусім жыць у літаратурным свеце, раздзеленым на дзве часткі, і як бы мы ні спрабавалі заставацца разам, мы ўвесь час памятаем пра гэтую аб’ектыўную перашкоду.
І як адзін са спосабаў абысці яе можна згадаць інтэрнэт-праекты, напрыклад, kamunikat.org ці звязаныя з запісам аўдыякніг «Кніжны воз» і audiobooks.by. Нават калі тыя ці іншыя старонкі або рэсурсы блакуюць, пераадолець мяжу ў інтэрнэце лягчэй, чым у рэальнасці.
— На старонцы Беларускага ПЭНа ёсць спіс палітзняволеных літаратараў, і для фестывалю мы раздрукавалі інфармацыю пра іх разам з адрасамі, куды людзям слова ў няволі можна дасылаць словы падтрымкі. Як ты мяркуеш, лісты палітвязням могуць лічыцца літаратурай у нашай сітуацыі?
— У мяне ёсць вельмі дакладны адказ на гэтае пытанне: такія лісты ўжо зрабіліся фактам літаратуры. Існуе такі праект, як Free All Words, на сайце якога змяшчаюцца творы беларускіх і ўкраінскіх пісьменнікаў, а таксама пераклады гэтых твораў на розныя мовы. І сярод размешчаных там тэкстаў ёсць у тым ліку лісты, якія аўтарка пад псеўданімам AU (зноў ананімнасць!) піша Марыі Калеснікавай. Гэта і сведчанне, і літаратура нашага часу. Чытаючы гэтыя лісты, разумееш, што яны не даходзяць, іх аўтарка не атрымлівае адказу. Такая размова з цішынёй таксама вельмі характэрная для нашага часу.
— Давай падыдзем да гэтага пытання з іншага боку. У гісторыі ёсць прыклады падобных сітуацый, у тым ліку ў літаратуры. Напрыклад, творчасць страчанага пакалення ці пісьменнікаў, вымушаных эміграваць пасля рэвалюцыі 1917 года. Для яе таксама важная тэма маўчання і цэнзуравання сябе – гэта датычыць, напрыклад, лістоў, якімі абменьваліся польскія пісьменнікі, што засталіся ў краіне, і тыя, што мусілі эміграваць. Ім даводзілася выдумляць новую мову, каб размаўляць пра рэчы, пра якія гаварыць адкрыта ўнутры краіны было нельга. Я маю на ўвазе, напрыклад, ліставанне Эвы Ліпскай і Станіслава Лема: яны згадваюць у мемуарах, як завуалявана мусілі тады пісаць. Як табе здаецца, нейкія эпізоды ў мінулым перагукаюцца з сітуацыяй у сучаснай беларускай літаратуры? Ці, можа, я раблю занадта смелыя абагульненні?
— Мяркую, што адказ на гэтае пытанне можа быць і станоўчы, і адмоўны.
Пачну са станоўчага. Нашая сітуацыя несвабоды, увогуле сітуацыя на «крывавых землях» мае сваю гісторыю і свае карані. Звяртаючыся, напрыклад, да польскай літаратуры ХІХ–ХХ стагоддзяў, ці беларуска-польскай літаратурнай спадчыны, ці да ўласна гісторыі беларускай літаратуры, мы, з аднаго боку, можам у пэўнай ступені адсачыць гэтыя карані нашай несвабоды, убачыць, што ўсё цяпер адбываецца не проста так, а звязана з мінулым, а з другога – абаперціся на мінулае, будуючы свой наратыў, знайсці ў ім сродкі для апісання цяперашняга часу. Мне прыгадваецца творчасць Элізы Ажэшкі, важная як для палякаў, так і для беларусаў. Чытаючы пра тое, як людзі перажывалі паразу паўстання 1863 года, мы можам па-новаму паглядзець на нашую сітуацыю, зразумець, што нешта падобнае некалі ўжо перажывалася і што пісьменнікі тады змаглі падабраць словы, якія і цяпер здаюцца нам важнымі.
І ўсё ж зусім аднолькавых сітуацый у гісторыі не бывае, гісторыя не паўтараецца – і тут я пераходжу да адмоўнага адказу. Магчыма, гісторыкі мяне паправяць, але мне здаецца, што часам мы шукаем падабенства там, дзе і сама сітуацыя, і яе кантэкст розныя. Але сам гэты пошук падабенства для нас мае вялікае значэнне. Чытаючы кнігі страчанага пакалення ці пісьменнікаў з далёкіх ад нас літаратур, мы засяроджваемся на тым, што нам здаецца істотным. І гэты выбар – таксама наш акт стварэння сучаснасці. Так, напрыклад, працуе пераклад. Мы выбіраем важныя для сябе творы, якія хочам убачыць на сваёй мове, часткай сваёй літаратуры, з якімі, фактычна, хочам мець нешта агульнае. Умоўна кажучы, выбіраем, хто «нашае ўсё», – Міцкевіч ці Пушкін. Ужо ў самім адказе на гэтае пытанне мы выбудоўваем сваю сучаснасць.
— Паводле твайго меркавання, якім чынам мастацкая літаратура ўдзельнічае ў грамадска-палітычных працэсах? Якую яна адыгрывае ролю?
— Каб адказаць на гэтае пытанне, варта прыгадаць, як літаратура прысутнічала на пратэстах у 2020 годзе.
Па-першае, плакаты. Падчас пратэстаў людзі змяшчалі на плакатах важныя для іх пасланні, і сярод іх былі пасланні, звязаныя з літаратурай. Напрыклад, фраза «Мой лялькавод – Уладзімір Караткевіч» ці цытаты з беларускай класікі. Беларускія вершы і партрэты класікаў беларускай літаратуры былі на налепках, якія з’яўляліся тады на прыпынках і слупах.
Па-другое, увосень, калі пачаліся раённыя і падворкавыя сустрэчы, на іх, сярод іншых, запрашалі пісьменнікаў, якія маглі нешта пачытаць, ці выкладчыкаў, якія расказвалі пра гісторыю беларускай літаратуры. Былі паэтычныя чытанні проста на вуліцах.
Фактычна, у 2020 годзе літаратура была на вуліцах і таксама пратэставала.
Аказалася, што яна можа даць адказы на пытанні, якія тады хвалявалі людзей, напрыклад, на пытанне: «А хто там ідзе?». Раптам выявілася, што тэксты, у тым ліку напісаныя сто гадоў таму, штосьці нам гавораць пра нас цяперашніх.
Таксама літаратура – гэта адзін са спосабаў яднаць людзей і ствараць супольнасці. Бо пасля 2020 года, калі пачаліся рэпрэсіі, рэжым наўмысна знішчаў супольнасці, адной з яго мэтаў было выкараніць салідарнасць. Самы відавочны прыклад – гэта знішчэнне суполак (прафесійных, лакальных і г. д.) у тэлеграме. Адміністратары каналаў, іх удзельнікі траплялі ў турму, атрымлівалі вялікія тэрміны, нават быць падпісаным на шэраг каналаў зрабілася небяспечным. А разбурыўшы той ці іншы канал альбо чат, рэжым разбураў супольнасць, якая праз яго кантактавала.
І літаратура – адзін са спосабаў фармаваць новыя супольнасці.
Напрыклад, мы тут цяпер сабраліся з нагоды літаратуры, на нашым фестывалі ствараецца свая мікрасупольнасць. Перад гэтай дыскусіяй быў вернісаж выставы Марыі Банэт «Заручыны з морам», у якой удзельнічаў музыка Віктар Сямашка. І ён расказаў, як пазнаёміўся з Марыяй на мінулым фестывалі і яны разам прыдумалі сумесны праект.
Але таксама літаратура стварае супольнасці людзей, якія паміж сабой не знаёмыя. Бо калі мы, нават не ведаючы адно аднаго, чытаем тыя самыя кнігі, у нас фармуецца агульны чытацкі эмацыйны досвед, мы атрымліваем агульную прызму. Груба кажучы, пачынаем глядзець на свет крышачку праз прызму «Сабак Эўропы» Альгерда Бахарэвіча ці «Па што ідзеш, воўча?» Евы Вежнавец. І ўжо маем нешта, што нас яднае.
Яшчэ літаратура генеруе новыя ўяўленні пра свет і задае новую перспектыву. Бо часам мы не ведаем, пра што можам марыць, ці не асмельваемся марыць, але літаратура паказвае, што ўсё магчыма, яна дазваляе нам мары. Таму пасля 2020 года для мяне было важна напісаць дзіцячую кнігу пра пратэсты. І гэтая кніга з’явілася, пакуль толькі ў аўдыяфармаце, – «Кот Шпрот і вежавы гадзіннік». Я хацела напісаць гісторыю пра змаганне супольнасці за штосьці важнае, у якой быў бы шчаслівы фінал. У нас не было гэтага шчаслівага фіналу ў жыцці, але мы можам уявіць перамогу прынамсі ў літаратуры. І тады яна не будзе здавацца зусім ужо недасягальнай, яна з’явіцца ў нашым уяўленні.
І яшчэ адна, на першы погляд не зусім характэрная для літаратуры роля – інфармаваць і біць трывогу. Тут дарэчы будзе згадаць украінскую літаратуру, якая ў часы вайны выконвае вялізную ролю, бо не толькі асэнсоўвае тое, што адбываецца, але і расказвае пра вайну, крычыць пра яе ў свеце.
Асобна варта згадаць паэзію як хуткую рэакцыю на падзеі. Паэты ў сваіх выступах, сваіх вершах гавораць пра тое, што робіцца ў краіне.
Беларуская паэзія таксама выконвае гэтую функцыю. Я згадаю толькі два прыклады, хаця насамрэч іх вельмі шмат.
Першы – гэта выступы паэта Дзмітрыя Строцава, якія так і называліся: «Дзе я быў апошнія 15 гадоў / я крычаў».
Другі – гэта верш Юлі Цімафеевай «My European Poem», напісаны напярэдадні беларускіх выбараў па-англійску. З аднаго боку, выкарыстанне замежнай мовы стварае дыстанцыю, дапамагае зірнуць на сітуацыю збоку. Але з другога – гэта быў вельмі просты і эфектыўны спосаб гучна і зразумела расказаць пра тое, што ў нас адбываецца і што мы перажываем.
— У медыях пратэсты 2020 года часта называліся культурніцкай рэвалюцыяй. Як ты думаеш, ці паўплывалі яны на нашае культурніцкае адраджэнне, ці пасля іх стала выходзіць больш твораў па-беларуску? Ці беларусы пераходзяць на беларускую мову дзякуючы гэтым пратэстам і ўсёй нашай сітуацыі, якую мы цяпер асэнсоўваем?
— На тэму мовы разважаць можна вельмі доўга, але я паспрабую коратка. Доўгі час літаратура на беларускай мове мела вельмі маленькі рынак. Мала людзей пісала па-беларуску, мала людзей выбірала кнігі па-беларуску. Быць беларускамоўным пісьменнікам у Беларусі – гэта заўсёды не толькі пра творчасць. Сам выбар беларускай мовы у многіх выпадках – гэта акт супраціву і акт дэкаланізацыі: мы выбіраем беларускую мову і не пішам па-руску, бо мы не Расія, а асобная краіна са сваёй мовай і гісторыяй. І доўгі час гэта быў не самы відавочны выбар, бо супраціў сістэме і змаганне за дэкаланізацыю былі не самымі запатрабаванымі ў шырокіх колах тэмамі.
Але сітуацыя паступова мянялася, кнігі па-беларуску рабіліся ўсё больш папулярнымі. І ў 2020 годзе ўжо нават рэжым звярнуў на беларускую мову ўвагу і прызнаў яе мовай супраціву. Запатрабаванасць кніг па-беларуску моцна ўзрасла – у тым ліку, я мяркую, таму, што цяпер супраціў і (магчыма, у меншай ступені) дэкаланізацыя зрабіліся для нас рынкавымі катэгорыямі. Людзям сталі патрэбныя і супраціў, і дэкаланізацыя. Пра гэта сведчыць хаця б тое, што цяпер, падчас фестывалю, паверхам ніжэй некалькі выдаўцоў прадаюць беларускія кнігі, і іх купляюць. Выдаўцы прывозяць кнігі ў розныя польскія гарады, дзе цяпер жывуць беларусы, – значыць, попыт на іх ёсць, яны сапраўды патрэбныя.
Але ці застануцца супраціў і дэкаланізацыя такімі ж важнымі для беларусаў у мірнай сітуацыі, калі ў нашай краіне запануе спакой і дэмакратыя? Думаю, што ў ідэале літаратура паступова мусіць змяніць сваю функцыю. І я спадзяюся, што мяняцца будзе і літаратура, і чытачы. Першая будзе адказваць на ўсе новыя запыты людзей і часу, а для другіх чытанне беларускіх кніг і кніг па-беларуску зробіцца натуральнай звычкай і прыемнасцю.
— З пункту гледжання псіхалогіі, крызіс – гэта абмежаваны ў часе стан, які можна па-рознаму пражываць і з якога можна выйсці таксама па-рознаму. Аднак крызіс дае пункт развіцця і росту для асобы. Магчыма, ён можа быць пунктам росту і для нацыі. Напрыклад, потым ператворыцца ў беларускае нацыянальнае адраджэнне. Як ты думаеш, беларуская літаратура можа адыграць тэрапеўтычную ролю і дапамагчы чытачам і пісьменнікам пражыць гэты часовы стан, які абавязкова скончыцца, дапамагчы выйсці з яго абноўленым?
— У тым, што літаратура можа выконваць тэрапеўтычную ролю, я ўпэўненая. Такую ролю ў нейкім сэнсе выконвае, напрыклад, беларуская паэзія, якая паўстае пасля пратэстаў. Гэтую функцыю выконваюць нават публікацыі ў сацыяльных сетках – у фэйсбуку ці інстаграме, – і вершы, і проста допісы літаратараў, мы бачым, як яны атрымліваюць шырокі водгук у чытачоў. Мне здаецца, такі водгук тлумачыцца, апроч усяго іншага, яшчэ і тым, што паэзія дапамагае нам зразумець, што мы адчуваем. У нейкім сэнсе паэзія надае слоўную форму нашым часам неўсвядомленым эмоцыям і скіроўвае нашыя эмацыйныя рэакцыі ў пэўнае рэчышча.
І крыху пра мой уласны пісьменніцкі досвед. Для мяне пісанне кнігі, над якой я цяпер працую на рэзідэнцыі ў Кракаве, – гэта працэс перастварэння ўласнай асобы. Таму што пасля 2020 года, калі я з’ехала з Беларусі, я аказалася ў абсалютна незвычайных для мяне ўмовах, у абсалютна іншым жыцці і не да канца разумела, хто я ў ім. Ці я тая, што была да 2020 года, ці гэта ўжо нейкая новая асоба? Пісанне кнігі зрабілася для мяне спосабам адбудаваць уласную ідэнтычнасць нанова. І я вельмі спадзяюся, што для некага гэты досвед таксама будзе блізкім.
— Апошняе пытанне, якім хочацца завяршыць сённяшнюю размову, будзе даволі складаным, бо мае некалькі аспектаў. Цягам стагоддзяў пісьменнікі па-рознаму рэагавалі на крызісы. У часы рамантызму была адна рэакцыя, у часы мадэрнізму – іншая. Дадаісты выбралі такі спосаб, як дэканструкцыя мовы, абсурднае пісьмо. У «Бравым салдаце Швейку» мы бачым сатыру. Хтосьці жартаваў з праблемы, хтосьці драматызаваў. Як, на тваю думку, варта пісаць пра крызіс, каб мы маглі яго перажыць, выйсці да развіцця, да адраджэння?
— Наколькі я бачу з таго, што цяпер публікуецца, кожны аўтар выбірае свой шлях. Выходзіць і сатыра, напрыклад, «Свінні» Аляксандра Чарнухі, і рознага кшталту паэзія, нядаўна з’явілася кніга, якая прадстаўляецца як першая кніга прозы пра пратэсты ў Беларусі, – «Ператрус у музеі» Альгерда Бахарэвіча.
Для мяне ў цяперашнія часы надзвычай важнай зрабілася канцэпцыя адчувальнасці, адчувальнага, ці чулага, наратара, пра якога пісала Вольга Такарчук. Перадусім гэта пра ўвагу да таго, што ў часы крызісу адбываецца са мной і з іншымі, з самім светам, а таксама пра жаданне пазбягаць у тым, што я пішу ці гавару, размежаванняў. Пра выбар слоў і дакладныя фармулёўкі. Але перадусім – пра ўвагу.
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram