Выстава твораў настаўнікаў Шагала і Суціна працуе ў Нацыянальным мастацкім музеі

Культура
Фрагмент экспазіцыі выставы «Юдаль Пэн, Якаў Кругер. Мастацкія школы Беларусі». Фота: reform.news.

У 2024 годзе спаўняецца 170 гадоў з дня нараджэння Юдаля Пэна і 155 гадоў з дня нараджэння Якава Кругера, мастакоў-педагогаў, заснавальнікаў прыватных школ малюнка і жывапісу ў Віцебску і Мінску.

Творчы і педагагічны даробак двух яўрэйскіх мастакоў з Беларусі сабралі ў адной экспазіцыі нацыянальнага мастацкага музея «Юдаль Пэн, Якаў Кругер. Мастацкія школы Беларусі».

Адзін з іх — настаўнік Шагала, другі — Суціна, але яны і самі адметныя творцы, магчыма, не такія знакамітыя, як некаторыя іх вучні, але безумоўна вартыя ўвагі. Менавіта таму экспазіцыю падзялілі на дзве часткі: у першай — жывапіс і графіка Пэна і Кругера, у другой — працы вучняў, прадстаўнікоў надзвычай розных мастацкіх плыняў і напрамкаў: Марка Шагала, Восіпа Цадкіна, Давіда Якерсона, Алены Кабішчэр-Якерсон, Саламона Гершова, Яфіма Раяка, Льва Зевіна, Заіра Азгура, Саламона Юдовіна, Льва Лейтмана, Лазара Рана, Ісака Бароўскага, Пятра Явіча, Мішэля Кікоіна, Міхася Станюты, Ісака Мільчына і іншых…

Вышэйшая мастацкая адукацыя

Пэна і Кругера многае яднала. Напрыклад, яны абодва здолелі атрымаць вышэйшую мастацкую адукацыю, што яўрэям у Расійскай імперыі давалася няпроста з некалькіх прычын.

Па-першае, іудаізм забараняў адлюстроўваць аб’екты фізічнага свету. У пэўныя перыяды яўрэйскай гісторыі забарона на выявы выконвалася літаральна, аднак у першай палове ХІХ стагоддзя некаторыя яўрэйскія мастакі пачалі прытрымлівацца акадэмічных традыцый еўрапейскага жывапісу.

Па-другое, Расійская імперыя абмяжоўвала пражыванне яўрэяў рысай аселасці, а напрыканцы ХІХ стагоддзя прыём яўрэяў у вышэйшыя навучальныя ўстановы быў абмежаваны працэнтнымі квотамі.

Выстава твораў настаўнікаў Шагала і Суціна працуе ў Нацыянальным мастацкім музеі
Юдаль Пэн. Аўтапартрэт у футры. 1902. Фота: reform.news.

Сям’я Юдаля Пэна катэгарычна не падтрымлівала яго жаданне маляваць, у дзяцінстве яго білі па руках за рэалістычныя выявы, а каб мець магчымасць вучыцца ў Пецярбургскай акадэміі мастацтваў, ён мусіў доўгія гады збіраць грошы, працуючы памочнікам маляра.

Выстава твораў настаўнікаў Шагала і Суціна працуе ў Нацыянальным мастацкім музеі
Якаў Кругер. Аўтапартрэт у берэце. 1889. Фота: reform.news.

Якаву Кругеру пашанцавала нашмат больш, ён вучыўся на грошы дабрачынцаў: спачатку ў Кіеве, пасля ў польскага партрэтыста Леапольда Гаровіца, а з 1888 па 1895 гады працягнуў адукацыю ў Парыжы ў акадэміі Жуліяна, а пасля — у Пецярбургскай акадэміі мастацтваў.

Два шляхі для яўрэйскага мастака

Пасля атрымання прафесійнай адукацыі ў яўрэйскіх мастакоў было два шляхі: аддаць даніну яўрэйскай традыцыі ў сюжэтах і матывах сваіх твораў, незалежна ад стылю, у якім яны працавалі (напрыклад, Марк Шагал, Эль Лісіцкі ў першыя гады творчасці, мастакі Палестыны пачатку стагоддзя), ці ўвогуле адмовіцца ад яўрэйскіх матываў і далучыцца да іншай традыцыі (як, напрыклад, зрабіў унук рабіна з мястэчка Кібарты Ковенскай губерні Ісаак Левітан, якога у шматлікіх публікацыях называюць «песняром рускай прыроды»).

І Юдаль Пэн, і Якаў Кругер аддалі даніну яўрэйскім тэмам і матывам. Аднак першы творца прысвяціў гэтаму ўсё сваё свядомае жыццё і лічыцца адным з аўтараў «яўрэйскага рэнесансу», а другі — Якаў Кругер — звяртаўся да гэтай тэмы эпізадычна.

Выстава твораў настаўнікаў Шагала і Суціна працуе ў Нацыянальным мастацкім музеі
Якаў Кругер. Газетчык. 1907. Фота: reform.news.

Да кастрычніцкай рэвалюцыі, з пачатку ХХ стагоддзя, у жывапісе Кругера выразна прысутнічала яўрэйская тэматыка. А на мяжы 1920-х – 1930-х гадоў ён піша шэраг партрэтаў прадстаўнікоў яўрэйскай інтэлігенцыі: акцёра Міхоэлса, пісьменнікаў Абрамовіча і Харыка, філосафа Вольфсана і іншых. У гэты ж час стварае палотны «Кастусь Каліноўскі» і «Францыск Скарына, першы беларускі друкар» (1925).

А найбольшую вядомасць яму прынеслі выкананыя ў 1923 годзе партрэты Якуба Коласа і Янкі Купалы.

Кругер называў сябе «мастаком Мінска», ён першы атрымаў званне заслужанага дзеяча мастацтваў БССР, адным з першых спрычыніўся да стварэння савецкага параднага жывапісу і атрымаў прызнанне як аўтар «афіцыйнага партрэта». Апошні тэрмін ужыў вядомы мастацтвазнаўца Мікола Шчакаціхін з нагоды выставы Кругера ў Мінску ў 1929 годзе. Шчакаціхін апісваў гэтыя партрэты як «выявы вельмі падобныя, строгія, трохі сухаватыя і скупыя на дэталі малюнка… выбітных асоб з ліку палітычных, грамадскіх, культурных дзеячаў… Чарвякова, Галадзеда, Вальфсона, Ігнатоўскага, артыстаў – Ждановіча і Галубка; цэнтрам увагі ўсюды тут становіцца перадача асобы».

У 1930-я, калі многія мадэлі яго партрэтаў былі абвешчаны «ворагамі народа», яго творчасць змяняецца: з’яўляецца больш партрэтаў стаханаўцаў, перадавікоў працы, калгаснікаў, Сталіна, менш выяў жанчын і дзяцей, дзе ён лічыўся сапраўдным майстрам.

Выстава твораў настаўнікаў Шагала і Суціна працуе ў Нацыянальным мастацкім музеі
Якаў Кругер. Дзяўчынка ў чырвоным. Партрэт дачкі Сафіі. 1910 (?). Фота: reform.news.

Пэн на фоне свайго калегі выглядае, безумоўна, больш паслядоўным у тэмах і ідэях сваіх твораў. Закончыўшы Пецярбургскую акадэмію мастацтваў і атрымаўшы класічную еўрапейскую адукацыю, ён узяў з яе толькі тэхніку, метад стварэння выявы, то-бок традыцыю «старой школы», як гэта апісваў яго вучань Марк Шагал, аднак ідэйна і тэматычна ён запаўняў свае карціны яўрэйскім зместам. Цягам усёй сваёй творчасці Пэн перадаваў сцэны з жыцця ці жанравыя партрэты простых яўрэяў — рамеснікаў і гандляроў, гадзіншчыкаў, краўцоў, шаўцоў.

Выстава твораў настаўнікаў Шагала і Суціна працуе ў Нацыянальным мастацкім музеі
Юдаль Пэн. Пекар. 1928. Фота: reform.news.

Сучаснікі сведчылі, што герояў сваіх карцін Пэн шукаў на кірмашы, угаворваючы гандляроў і рамеснікаў яму пазіраваць. Падставовая рыса гэтых твораў, іх сакрэтны шыфр — перадача мастаком годнасці людзей, іх маральнай сілы, што вынікала са старажытнай яўрэйскай традыцыі.

Гэтыя творы ахутаны настальгічным пачуццём знікнення звыклага ладу жыцця: вайна, пагромы, рэвалюцыі і эміграцыя змяталі ўстоены парадак, разбуралі векавыя традыцыі. Старонняга гледача палотны аўтара пагружаюць у экзатычныя дэталі побыту пачатку ХХ стагоддзя.

Выстава твораў настаўнікаў Шагала і Суціна працуе ў Нацыянальным мастацкім музеі
Юдаль Пэн. Ля весніц. 1911. Фота: reform.news.

У савецкі час творчасць Юдаля Пэна не зазнала прынцыповых зменаў, тым больш, што паказ гаротнага жыцця простых людзей да рэвалюцыі ўкладаўся ў савецкія ідэалагемы. Аднак пад ціскам патрабаванняў новай улады мусіў пайсці на нязначныя саступкі ці хутчэй — на хітрасці. Напрыклад, новая версіі 1925 года яўрэйскага гандляра, які чытае газету, называецца «Малады камсамольскі шавец», а газета, якую ён чытае, савецкая. У тым жа годзе ён піша партрэт чалавека, падобны да іншых партрэтаў бедных яўрэйскіх мужчын дарэвалюцыйнай эпохі, і называе яго партрэтам яўрэйскага калгасніка.

Аднак была ў гэтага аўтара і адметная свецкая тэма. Пераважная большасць тых, каго партрэтаваў Пэн, былі жыхарамі Віцебска, не заўсёды яўрэі, і сярод апошніх было шмат маладых жанчын. Марк Шагал сцвярджаў, што «не было ніводнай прыгожай маладой жанчыны, якую Пэн, дасягнуўшы 20-гадовага ўзросту, не запрасіў бы пазіраваць яму ў любым выглядзе». Дарэчы, адна з версій забойства мастака ў 1937 годзе якраз звязана з гэтай старонкай яго біяграфіі.

Як чалавек, цалкам апантаны мастацтвам, ён звяртаў мала ўвагі на побыт. Нават адчуваючы фінансавыя цяжкасці, адмаўляўся прадаваць свае творы. А на прэтэнзіі родзічаў адказваў, што натхненнем не гандлюе.

Пачынальнікі мастацкіх школ — у Віцебску і Мінску

Беларуская мастацкая школа насамрэч пачалася ў Віцебску — шляхам пераемнасці (хутчэй геаграфічнай, чым ідэалагічнай), змен кіраўніцтва з-за палітычных установак улады ў стаўленні да мастацтва. Пэн тут з’яўляецца цікавай постаццю, што лучыць некалькі традыцый.

Атрымаўшы дыплом Пецярбургскай акадэміі мастацтваў, мастак жыў у Рызе і Дзвінску, у 1890-х перабраўся ў Віцебск, дзе атрымаў кватэру ў цэнтры горада. У 1896 годзе ў вялікім пакоі ён арганізаваў вучэбную майстэрню — Школу жывапісу Пэна, якую сталі называць яўрэйскай з-за таго, што каля паловы жыхароў горада складала яўрэйскае насельніцтва. (паводле перапісу 1897 года 50,8% жыхароў Віцебска лічылі ідыш роднай мовай).

Сцены вучэбнай майстэрні ад падлогі да столі былі завешаны карцінамі, эскізамі і эцюдамі Пэна, якія мастак выкарыстоўваў у якасці ўзораў для навучання.

Некаторыя таленавітыя дзеці з бедных сем’яў навучаліся бясплатна за кошт дабрачыннай дапамогі ўладальніка піваварнага завода.

Юны Марк Шагал аднойчы ўбачыў рэкламу школы Пэна і ўгаварыў сваю маці дазволіць яе наведваць. Ён правёў у школе зусім кароткі час, некалькі месяцаў, але дастатковы для таго, каб трапіць пад уплыў свайго настаўніка. Яны катэгарычна не супадалі ў мастацкіх поглядах: адзін быў кансерватарам, іншы — наватарам, але Пэн стаў для сваіх вучняў прыкладам мастака, які заахвоціў Шагала трымацца сваіх усходнееўрапейскіх яўрэйскіх каранёў, звязаных з культурай ідыш і яўрэйскім правінцыйным жыццём. «Вы выхавалі велізарнае пакаленне яўрэйскіх мастакоў», — пісаў пазней Шагал Пэну з далёкай еўрапейскай сталіцы, дзе атрымаў прызнанне і бясконца пераўвасабляў у сваіх карцінах стары правінцыйны Віцебск, што застаўся толькі ў яго памяці.

Школа жывапісу Пэна — як прыватная ўстанова — была закрыта новымі ўладамі ў 1918 годзе. Марк Шагал, які пасля рэвалюцыі атрымаў пасаду ўпаўнаважанага камісара па справах мастацтваў Віцебскай губерніі, адкрыў новую ўстанову — Віцебскае народнае мастацкае вучылішча — і з сярэдзіны 1919 года запрасіў Пэна кіраваць майстэрняй. Студыя Пэна становіцца філіялам вучылішча.

Выстава твораў настаўнікаў Шагала і Суціна працуе ў Нацыянальным мастацкім музеі
Міхаіл Кунін. Мастацтва камуны. 1919. Фота: reform.news.

Напрыканцы 1919 годзе ў вучылішча быў запрошаны рускі супрэматыст Казімір Малевіч. Паміж ім і Шагалам адразу ўзнік канфлікт, і на наступны год Шагал з’ехаў з Віцебска ў Маскву, а яшчэ праз тры гады — у Парыж, а авангарднае вучылішча было ператворана ў Віцебскі мастацкі тэхнікум з зусім іншай методыкай выкладання.

Пэн папрацаваў у вучылішчы зусім нядоўга і быў вымушаны сысці. З часам Пэну выдзелілі персанальную пенсію.

«Рысавальная школа мастака Кругера ў Мінску» ўзнікла ў 1906 годзе, на базе яго прыватных курсаў жывапісу і малявання. Школа дзейнічала да 1914 года. Пра дэталі яе арганізацыі вядома з архіўнай справы аб грашовай дапамозе са сродкаў Мінскай гарадской думы, якую Кругер прасіў у 1912 годзе. Запіс камісіі паведамляе, што школа добра абстаўленая, забяспечаная добрым святлом і цалкам дастатковай калекцыяй мадэляў, малюнкаў гіпсавых злепкаў. Кругеру на адзін год далі субсідыю 300 рублёў, абавязаўшы мастака не менш за шэсць бедных вучняў узяць бясплатна.

Выстава твораў настаўнікаў Шагала і Суціна працуе ў Нацыянальным мастацкім музеі
Заір Азгур. Партрэт скульптара Абрама Бразера. 1934(?). Фота: reform.news.

Сярод вучняў Якава Кругера былі як будучыя класікі беларускага мастацтва: Іван Ахрэмчык, Заір Азгур, Міхаіл Станюта, так і вядомыя прадстаўнікі Парыжскай школы — Хаім Суцін і Міхаіл Кікоін.

Лёс спадчыны

Юдаль Пэн быў забіты ў сваёй кватэры ў 1937 годзе, загадка гэтай смерці да гэтага часу не раскрытая. Пэн завяшчаў свае працы Віцебску, аднак большая іх частка знікла пасля эвакуацыі ў Расію падчас Другой сусветнай вайны, захавалася каля чвэрці — 170 работ.

Якуб Кругер памёр у 1940 годзе. Яго творы і архіў захоўваліся ў Дзяржаўнай карціннай галерэі БССР. У 1941 годзе творы Кругера прывезлі на выставу ў мастацкую галерэю імя Юдаля Пэна ў Віцебск. Віцебская выстава, якая адкрылася за 10 дзён да пачатку вайны, уратавала творы Кругера ад знішчэння, бо яго майстэрня  ў Мінску была спалена нямецкай бомбай у чэрвені 1941 года, а карцінная галерэя — разрабавана.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram

Если вы нашли ошибку, пожалуйста, выделите фрагмент текста и нажмите Ctrl+Enter.

🔥 Поддержите Reform.news донатом!
REFORM.news (ранее REFORM.by)

Последние новости




Сообщить об опечатке

Текст, который будет отправлен нашим редакторам: