“Карані \ Лісце”: новы зборнік тэкстаў пра культуры і мовы Беларусі

Гэтай вясной выйшаў зборнік фемінісцкіх мастацкіх тэкстаў “Карані \ Лісце”, які даследуе моўную і культурную разнастайнасць Беларусі. У зборнік увайшлі празаічныя і паэтычныя працы беларускіх літаратарак па тэмах мовы, крытычнага асэнсавання сямейных гісторый і ўплыву імперый на калектыўную памяць. Reform.by абмеркаваў са стваральніцамі зборніка, што такое дэкаланізацыя і ці актуальная яна для Беларусі?

Зборнік “Карані \ Лісце” — гэта вынік працы аднайменнай пісьменніцкай лабараторыі, якая аб’яднала больш за 50 літаратарак з Беларусі. Сярод іх апынуліся і пісьменніцы-пачаткоўцы, і ўжо вядомыя фігуры беларускага літаратурнага поля. Удзельніц лабараторыі аб’яднала цікавасць да тэмы дэкаланізацыі Беларусі і пошуку літаратурных стратэгій, праз якія можна гаварыць і пісаць пра складаную і часта супярэчлівую гісторыю Беларусі. 

Са-арганізатар:ка лабараторыі Тоні Лашдэн распавядае, што адной з ключавых мэт было пераадолець вымушаны разрыў сувязяў паміж літаратурнымі супольнасцямі Беларусі і іншых краін, якія сутыкнуліся з каланіяльным ціскам. Таму на працягу паўгода ўдзельніцы лабараторыі даведваліся пра ўжо напрацаваныя стратэгіі дэкаланіяльнага пісьма ў вядомых літаратарак з Цэнтральнай Азіі і Каўказа, такіх як Тамта Мелашвілі, Эльміра Какабаева, Алтын Капалава і Дынара Расулева. А пасля размаўлялі з беларускімі пісьменніцамі і паэткамі: Ганнай Янкутай, Юліяй Цімафеевай, Вольгай Гапеевай, Ганнай Комар і іншымі — каб зразумець, як гэтыя веды можна перанесці на беларускі кантэкст.

Культурная дэкаланізацыя, ці працэс эканамічнага, палітычнага і культурнага вызвалення з-пад уплыву імперый, — для Беларусі працэс не новы. Вялікая ўвага да культурных і філасофскіх аспектаў дэкаланізацыі надавалася ў 90-я і 2000-я. Менавіта ў гэты перыяд з’явіўся часопіс «Фрагменты», галоўным рэдактарам якога выступаў філосаф Ігар Бабкоў, і шматлікія крытычныя даследаванні мінулага і будучыні Беларусі, сярод якіх можна адзначыць працы Вольгі Шпарагі і Альміры Усманавай, у рамках даследчых праграм ЕГУ.

Юля Арцёмава, аўтарка рамана “Я і ёсць рэвалюцыя” (“Я и есть революция”, Пфляўмбаўм, 2021) і адна з аўтарак зборніка “Карані \ Лісце”, лічыць, што зараз тэма дэкаланізацыі стала для Беларусі яшчэ больш актуальнай. “З 2022 Беларусь была ўцягнутая ў каланіяльную па сваёй сутнасці вайну. Цяпер нашая задача як пісьменніц не толькі глыбока адрэфлексаваць каланіяльную спадчыну Беларусі, але і пераасэнсаваць яе такім чынам, каб пабудаваць нешта новае, сваё”.

Для зборніка “Карані\Лісце” Юля напісала тэкст пра моўныя ідэнтычнасці. Пісьменніца дзеліцца, што гэты тэкст увасобіў усю балючасць яе ўласных моўных пошукаў. “У сваім паэтычным тэксце я выкарыстоўвала чатыры мовы, якія так ці інакш прысутнічаюць у маім жыцці: украінскую, беларускую, рускую і польскую. Мой тэкст пра асабістыя межы, вайну і пра тое, як па-рознаму могуць успрымацца словы ў залежнасці ад мовы, на якой яны выказаныя”.

Тэма мовы і гісторыі была актуальнай і для іншай удзельніцы лабараторыі, Вольгі Касцюк, беларускай пісьменніцы з Новай Зеландыі, якая піша на беларускай і англійскай мовах. Вольга дзеліцца, што самай запамінальнай часткай лабараторыі для яе сталі сустрэчы з замежнымі пісьменніцам. «Мяне ўразіла, наколькі каланізацыі падобныя адна на адну, і як мала мы ведаем пра пісьменніц, якія працуюць з тымі ж праблемамі, што і мы», — кажа Вольга.

Фінальны празаічны тэкст Вольгі, які ўвайшоў у зборнік, напісаны на адной з паляшуцкіх моваў. Гэта тэкст пра гісторыю сям’і пісьменніцы ў межах сусветнай гісторыі. Расказваючы пра свайго прадзеда, выхадца з Расійскай Імперыі, і паляшуцкую прабабулю, Вольга паказвае, як краіна-імперыя і краіна-калонія пераплятаюцца ў адной сям’і.

Падсвятленне такіх перапляценняў асабістай і сямейнай гісторыі і пошук свайго месца — важная стратэгія дэкаланіяльнага пісьма. Менавіта на яе абапіралася Станіслава Цярэнцьева, грамадзянская актывістка і ўдзельніца лабараторыі гэтага года, пры стварэнні свайго тэксту. Асабістая гісторыя Станіславы звязана з дзвюма краінамі: Беларуссю і Сакартвэла (Грузіяй), абедзве з якіх адчувалі на сабе наймацнейшы каланіяльны ўплыў. “Для мяне было важна прасачыць, як звязаныя тэмы гвалту, страты дому і пошуку сябе ў мове. Мой тэкст працуе з некалькімі мовамі адразу. Гэта беларуская і руская мовы, дыялектныя словы Мёршчыны, і сванскія словы, запісаныя грузінскімі літарамі. У сваім тэксце я паказваю, як звязаны хатні і палітычны гвалт”, — расказвае яна.

Увага да рэгіянальнай спецыфікі, уключэнне дыялектаў і непісьмовых моў у мастацкую літаратуру, а таксама стварэнне прасторы для культурнай і моўнай разнастайнасці, на думку Станіславы, з’яўляюцца адметнымі для беларускага дэкаланіяльнага пісьма, створанага жанчынамі.

«Дэкаланіяльнае пісьмо, якое ствараюць у Беларусі літаратаркі, прапануе ўнікальную іншую перспектыву, новы спосаб думаць і гаварыць пра нашу гісторыю», — лічыць Юля Арцёмава. Такое пісьмо не баіцца складанасці гістарычнага досведу і дапамагае пагрузіцца ў яго глыбіню.

Зборнік “Карані\Лісце” дасяжны бясплатна ў фармаце электроннай кнігі. Акрамя гэтага, друкаваную версію зборніка за свабодную цану можна набыць на прэзентацыях кнігі ў розных гарадах, дзе жывуць беларусы і беларускі. Прэзентацыі кнігі ўжо адбыліся ў Варшаве, Кракаве, Вільні і плануюцца ў Беластоку і Тбілісі.