20 сентября 2020 год.
«На год старше» — в таком опросе мы предложили поучаствовать деятелям культуры, искусства и науки, осмысляя прошедший политический год, символичной датой которого является 9 августа.
Апеллируя в определенном смысле к документальной ленте «Cтарше на десять минут» Герца Франка, в которой речь идет об эмоциональной жизни ребенка, которую он проживает за недолгие 10 минут, смотря спектакль, нам хотелось попробовать описать те вехи, которые пережили беларусы — в отдельности, и все вместе — за этот временной отрезок. На наш взгляд, это как раз тот случай, когда за один год были прожиты несколько лет, если не десятилетия. И с беларусским обществом произошли изменения.
В третьей части проекта своим опытом и суждениями о произошедшем поделились кинорежиссер Алексей Полуян, актер и режиссер Роман Подоляко и философ Ольга Шпарага.
Напомним, что в рамках опроса мы предложили девяти авторам письменно или в устной форме ответить на следующие вопросы.
1. Каким был для вас этот год? (Можете вкратце рассказать о том, как этот год изменил вашу жизнь, сознание?)
2. Что потеряла или приобрела беларусская культура (литература, театр, кино, искусство) за это время, на ваш взгляд? Изменило ли общество в свете последних событий свое отношение к культуре? И, соответственно, изменилось ли само?
3. Найден ли, на ваш взгляд, тот словарь, слова, которыми можно обозначить процессы, которые происходят сегодня с беларусским обществом? Определений за это время было озвучено немало, но есть ли у вас своя метафора того, что происходит? Или, возможно, вам вспоминается чей-то пример преодоления кризиса, который вы держите в уме и на который опираетесь?
4. Верите ли вы в быстрые изменения в Беларуси? Какой представляете ее будущее?
Мы не задавали жестких форматов ответа. Но для нас было важно, чтобы автор выбирал язык, на котором он хотел бы высказаться.
«Я не маю права не верыць у перамены»
Аляксей Палуян, рэжысёр. Прэм’ера дакументальнай стужкі Аляксея «Кураж» («Смеласць») адбылася на Берлінскім кінафестывалі-2021. Сёння фільм пра беларускія пратэсты ідзе ў пракаце па ўсёй Германіі, распачынаючыся акцыяй у падтрымку беларускіх палітвязняў.
1. Для мяне год быў пераасэнсаваннем падзей жніўня і восені 2020-га. Менавіта гэтае пераасэнсаванне і ёсць мая галоўная кінапраца — дакументальны фільм COURAGE.
Падчас здымак ды кінапракату стужкі я пазнаёміўся і працягваю знаёміцца з вялікай колькасцю мужных людзей, якія, давяраючы мне, адкрылі сэрцы, распавядаючы свае жыццёвыя гісторыі.
Амаль усе гісторыі балюча слухаць, але маё захапленне мужнасцю гэтых людзей дае моц рушыць далей і працаваць над новым матэрыялам.
Не магу сказаць, што год вельмі моцна змяніў маю свядомасць. Ён даў мне надзею і нават больш таго — упэўненасць, што вялікая праца, якую рабілі беларусы ў кірунку да вольнай краіны, не была марнай.
2. Вялікая колькасць прадстаўнікоў беларускай культуры ў час падзей 2020-га была ў першых шэрагах супраціву. І гэта для мяне вельмі важна. Усё больш і больш мастакоў, рэжысёраў, акцёраў, музыкаў зразумелі, што займаць прамежкавую пазіцыю нельга. Лічу, што гэты паказчык змяніў стаўленне беларусаў да дзеячаў беларускай культуры. Людзі пачалі прыслухоўвацца да постацяў культуры, якія гучна сказалі сваё „не“. І што мне асабліва прыемна — беларусы пачалі больш чытаць, слухаць і глядзець сваё, беларускае. Нам трэба крочыць такім шляхам далей, сыходзячы ад панавання расійскага інфармацыйнага поля.
3. Я заўсёды праводжу паралелі паміж Беларуссю і Усходняй Германіяй (ГДР). СССР быў супраць дэмакратычных пераменаў і ўз’яднання дзвюх Германій, але мірная рэвалюцыя ў ГДР перамагла, і гэты прыклад дае мне надзею. Я раю беларусам больш дэталёва пачытаць пра падзеі ў кастрычніку і лістападзе 1989-га года, якія прывялі да дэмакратычных пераменаў у Германіі. Вы пабачыце, колькі падабенстваў паміж намі — чалавечымі ды палітычнымі крызісамі. Слоўнік, які пазначае тое, што з намі адбываецца, яшчэ не знойдзены, але мы на гэтым шляху.
Для сябе я бачу вобраз раны, якую спрабуюць вельмі хутка заляпіць і перабінтаваць. Але вялікі крываток нельга спыніць.
4. Я не маю права не верыць у перамены ў Беларусі, бо мы заплацілі і працягваем плаціць вельмі вялікую цану. Падчас нашай гутаркі 610 чалавек прызнаныя палітвязнямі і яшчэ некалькі сотняў (не прызнаныя) сядзяць за кратамі. Ужо толькі з-за гэтых мужных людзей мы не маем права губляць надзею.
«Мы ўсё ніяк не можам пахаваць гэты шкілет «гома саветыкус»
Раман Падаляка, акцёр, рэжысёр. Сыход амаль усёй трупы Купалаўскага тэатра ў 2020 годзе змяніў не толькі гісторыю асобнай установы, але гісторыю ўсяго беларускага тэатра. Паўстаўшы як тэатр у выгнанні «Вольныя Купалаўцы», калектыў не толькі захаваў сваю супольнасць, але стварыў першы ў Беларусі незалежны анлайн-тэатр, даўшы за мінулы сезон сем прэм’ер.
1. Безумоўна, гэта год, які можна падзяліць на некалькі гадоў.
Пачну з адмоўнай часткі. Год быў вельмі цяжкім, бо прыходзілася існаваць у невыноснай атмасферы гвалту і рэпрэсій. Можна сказаць, што ў нас у кепскім сэнсе склалася ўнікальная гісторыя — сёння падарваная псіхіка ўжо не асобных людзей, а вялікай часткі насельніцтва. І вынікі гэтага кожны з нас будзе бачыць яшчэ доўгі час. Рэакцыя нашай псіхікі на гвалт — гэта абсалютна натуральная рэакцыя на тое, што ў здаровага чалавека не ўкладваецца ў галаве, не падлягае ацэнцы. І мы спустошаныя ў гэтым сэнсе, і калі прыйдзе палёгка — незразумела.
Калі вяртацца да пачатку года… Безумоўна, тое, што мы сышлі з Купалаўскага тэатра, я бы назваў момантам паваротным. Падкрэслю, што кожны з нас прымаў гэтае рашэнне самастойна, без агульнай плыні «хтосьці пайшоў — і я пайду». Такое рашэнне, якое змяняе твою кар’еру, лёс, нельга прымаць «за кампанію», мы гэта абмяркоўвалі, і ведаю, што кожны з нас зрабіў свой выбар свядома і асэнсавана. Гэта мне хочацца падкрэсліць.
Далей ужо што датычыцца пазітыўнай часткі года.
Па-першае, я заўважыў адну такую важную акалічнасць: калі выходзіш з любой сістэмы, то адкрываеш і сябе, і яе з іншага боку. Унутры сістэмы усіх нюансаў не разгледзець, і вельмі часта адказнасць за вынікі працы перакладаецца на каго заўгодна — на галоўнага рэжысёра, касцюмераў, Мінкульт, толькі не на сябе.
Дык вось, калі выходзіш нарэшце з сістэмы і аказваешся ў свеце, дзе ты бярэш на сябе адказнасць, то адразу становіцца бачным і плён тваіх высілкаў. Кажу не толькі пра сябе, а пра ўсіх акцёраў. Пачынаюць атрымоўвацца іншыя праекты, знаходзяцца новыя тэмы, тэатр становіцца шырэйшы — змяняецца ўсё навокал.
Стварэнне незалежнай тэатральнай группы «Купалаўцы» стала для нас такім майстар-класам на працягу года. Быў рэжысёрам — але спрабуеш сябе ў ролі менеджара, працаваў менеджарам — становішся мастаком па касцюмах, і гэтак далей. Мінулы год паказаў, хто чаго варты: хто здольны праяўляць ініцыятыву, крэатыўнасць, а хто застаўся ў кепскім сэнсе ў старым тэатры. Што і казаць, гэты год быў маркерам для нас усіх.
Вядома, наш сыход і заснаванне незалежнай кампаніі быў вельмі імклівым крокам, але ў сітуацыі, якая склалася, альбо ты ідзеш наперад, альбо застаешся ні з чым.
Варта дадаць, што ў мінулым годзе пра тэатр даведалася шмат людзей. Так, гэта адбылося ў кантэксце сітуацыі, ды ўсё ж такі… Людзі па ўсім свеце пачулі, што ёсць такія таленавітыя артысты, што тут штосьці ствараецца, што гэта абсалютна не местачковы ўзровень. Мне падаецца, што гэта хутчэй плюс, чым мінус у гэтай сітуацыі.
Суміруючы глабальна, мне падаецца, што на гэтым шляху, як казаў Трэплеў у «Чайцы», калі кожны новы дзень дае табе новае выпрабаванне, самае лепшае выйсце — «шукаць новыя формы». Новыя формы ўзаемадзеяння з гледачом, новыя формы існавання — тое тычыцца ўсіх сфер жыцця.
Я не ўпэўнены, што на нейкім вітку выпрабаванні не акажуць негатыўнага ўплыву, але ў нас прынамсі ёсць выратаванне — праца. Нешта прыдумляць, ствараць, вынаходзіць — і ёсць тым самым выйсцем, каб не ўпасці ў адчай і не занудзіцца.
2. Калі казаць пра тэатр, на мой погляд, то гэта катастрофа. Закрыліся вядомыя незалежныя пляцоўкі, той жа ОК16 — ад незалежнага тэатра засталося выпаленае поле.
Што тычыцца дзяржаўных устаноў, то я не веру, што цяпер магчыма «партызаніць» унутры гэтай сістэмы. Бо яна не функцыянуе так, як яно павінна функцыянаваць у жывым арганізме. Шчыра кажучы, і ў Купалаўскім тэатры я не адчуваў, што ў нас, як кажуць, «незаменимых нет». Ніхто не казаў «толькі стварайце, рабіце», — сістэма пабудаваная так, каб чалавек проста выконваў свае абавязкі, а не рос прафесійна. І гэтая сістэма ў дзяржтэатры паўтарае ў мініфармаце вялікую сістэму, якая выбудаваная ў нашай дзяржаве.
Сёння ў мяне ўвогуле адчуванне, што дзяржаўныя тэатры цалкам пераўтвараюцца ў закрытую тэрыторыю, прычым такую, з якой няма выйсця. Не дай Бог, там штосьці забродзіць ці зашыпіць! Тэатр пераўтвараецца ў такую кансерваваную бляшчанку, у якой павінны прыгожа «сядзець» агуркі. Пакуль іх не з’ядуць.
Цяпер той час у беларускай культуры, калі музы маўчаць. Культура — яна, ведаеце, такая тонкаўспрымаючая жанчына. Яна не будзе біцца ў гістэрыцы, крычаць. Калі ёй затыкаюць рот, яна проста сціхне. Калі творцаў саджаюць у турмы, то і культура змаўкае. Для мяне ў гэтым сэнсе час спыніўся. І з тэатрам у прыватнасці сітуацыя адсунулася на дзесяць, нават пятнаццаць год таму.
3. Я б назваў сённяшні час Днём сурка. І калі ў фільме герой робіць усё магчымае, становіцца харошым, і выходзіць з гэтага кола часу, то ў нашым выпадку дзень паўтараецца за днём, і лепш не становіцца, толькі горай. У беларускай сітуацыі герой проста заснуў няправільна (усміхаецца) — яму ўвогуле не трэба было засынаць.
Ведаеце, на працягу доўгага часу беларускае грамадства прызвычаілся жыць у кампрамісе. Такі спосаб выжывання. Вось гэта тут нешта шэранькае, тут ужо бліжэй да чорненькага, а гэта беленькае… Такія ўвесь час кампрамісныя варыянты. І калі падышоў момант назваць чорнае — чорным, а белае — белым, аказалася, што не ўсе ў стане гэта зрабіць. Не пайсці не здзелку са сваім сумленнем, узяць адказнасць, паўтаруся. Згодны, такі выбар бывае раз ці два разы ў тваім жыцці, яго зрабіць няпроста, але ён вызначае твой далейшы лёс. Гэты выбар, па сутнасці, робіць цябе чалавекам.
4. У хуткія змены не веру. Таму што зноў-такі, каб нейкія змены адбыліся, людзі павінны прыйсці да ўнутранага разумення, што яны адказныя за тое, што адбываецца ў іх доме.
Савецкі Саюз, здаецца, сканаў ужо трыццаць гадоў таму, але гэты шкілет «гома саветыкус» мы носім з сабой да гэтай пары. Хоць і змяняюцца пакаленні, але мы ўсё не можам ніяк гэты шкілет пахаваць.
Самае крыўднае ў сітуацыі, якая склалася, — тое, што, гледзячы на сваіх знаёмых — сабе, вас, я разумею, што сыходзіць час. Пакаленне, якое цяпер знаходзіцца на піку сваіх прафесійных магчымасцяў, і магло лячыць, ствараць, пісаць, вучыць вымушанае працаваць у нейкім падполлі ці з’язджаць з краіны. Прафесіяналы ў лепшай сваёй форме губляюць час, які ім ніхто не верне. Мне крыўдна гэта бачыць і разумець, што імпэт людзей не вечны.
Я хацеў бы быць аптымістам, але не надта атрымоўваецца.
Ды ўсё ж мая пазіцыя мне падаецца больш канструктыўнай за эфемерныя надзеі, што хтосьці ці штосьці прыйдзе — і ўсё зменіцца.
Ніхто не з’явіцца. Толькі мы самі вырашаем, як нам жыць далей.
«Общество – внутри Беларуси и за ее пределами — не перестает сопротивляться»
Ольга Шпарага, философка, исследовательница, феминстка. Книга Ольги Шпараги «У революции женское лицо», которая вышла в 2021 году в Германии, вошла в десятку лучших книг июля-августа по версии немецкого общественного телевизионного канала ZDF, газеты Die Zeit и немецкой общенациональной общественной культурно-просветительской радиостанции Deutschlandfunk Kultur.
1. Этот год во многих смыслах изменил мою жизнь. Вместе с тысячами людей я участвовала в протестных акциях и приближала новую, демократическую Беларусь; участвовала в создании «Фем-группы» Координационного совета; побывала в тюрьме; оказалась в эмиграции; стала представительницей Светланы Тихановской по вопросам образования; написала для крупнейшего европейского издательства книгу о нашей революции, которая стала бестселлером (тут так и написано).
Это очень амбивалентный для меня год: я поверила в то, что демократические перемены в Беларуси возможны, что у меня огромное количество единомышленниц и единомышленников, это очень позитивно. С другой стороны, цена этих перемен ошеломительная для меня и трагическая – сотни людей, и в том числе моих знакомых, в тюрьмах, тысячи в эмиграции, режим не перестает терроризировать беларусское общество. Однако общество – внутри Беларуси и за ее пределами — не перестает сопротивляться, и это снова хорошая новость. Еще для меня важно, что женщины усилили свои позиции в обществе, я очень надеюсь, что эта тенденция сохранится, потому что убеждена, что без активного участия женщин в политике, без признания мужчинами важности этого участия, демократии нам не видать.
2. Огромная потеря – это, по существу, вынесение беларусской культурной сцены за пределы Беларуси: теперь в Украине, Польше, Германии, США можно увидеть – на выставках, в кино, на литературных и других фестивалях – то, что делается в беларусской культуре. В Беларуси для независимой культуры практически не осталось места. Одновременно, я воспринимаю это как определенный этап, я верю, что наша культура сможет пройти и этот этап и выйти на новый уровень. Я также очень надеюсь, что все, что мы делаем за пределами Беларуси, работает на новую Беларусь, что тем самым мы приближаем будущее, которое режим пытается у нас отобрать.
Музыканты, художницы, философы играли важнейшую роль во время протестов второй половины 2020 года. Именно поэтому они подверглись преследованиям, оказались в тюрьмах и за границей. Фигура Марии Колесниковой выражает то, что культура не свободна от политики, что критическое мышление, солидарность, решительные действия и ответственность за других укоренены в культурных практиках, в том, на какие темы мы пишем свои тексты и как строим отношения в творческих коллективах.
Протестное беларусское общество демонстрировало свою открытость к горизонтальному взаимодействию. И я очень надеюсь, что это изменило и общество, и нашу культуру, хотя сейчас, с начала 2021 года, мы находимся в новой фазе нашей революции, определяющим для которой является стремление беларусского режима разрушить все низовые социальные связи, вернуть общество в состояние предельной атомизации. Думаю, противостоять этому сегодня важнейшая задача и для нашего общества, и для нашей культуры.
3. Мне кажется, разные продуктивные понятия предлагаются – это и понятие горизонтального участия, и инклюзивности нашей революции, обусловленной разнообразием социальных групп, которые в ней участвовали и участвуют; пробуждение диаспор тоже важное понятие, на мой взгляд.
Сама я в своей книге использую понятие революции-in-progress применительно к нашей ситуации: во второй половине 2020 года произошла фундаментальная трансформация нашего общества, с помощью метафоры о 97% оно заявило о том, что не хочет больше жить при авторитаризме и смело, самопожертвенно начало отстаивать это свое заявление. При этом не было достигнуто второе важнейшее условие для демократических преобразований – не произошла смена политического режима. Поэтому революция продолжается, а режим пытается вернуть общество в состояние до 2020 года, что, на мой взгляд, невозможно, потому что это как вернуть в рабство людей, которые узнали вкус свободы и поняли, что для ее отстаивания нужна солидарность.
Другие понятия, которые я использую: социальная эмансипация, политическая субъективация и забота как важнейшая форма солидарности. Социальная эмансипация означает, что в протестах приняли участие разные социальные группы – студентки_ы, рабочие, люди старшего возраста, ЛГБТК-люди и многие другие. Каждая группа выражала протест против специфического насилия, которое испытывает как группа, и в то же время против государственного насилия в целом.
Политическая субъективация означает для меня, что у нас появились новые образцы для политического участия – женского, коллективного, профессионального. Сама политика стала важнейшей темой, участие в ней перестало быть абстракцией для значительного числа людей, ранее от политики дистанцировавшихся.
Наконец, забота – понятие заимствованное мною из феминистского дискурса – означает возрастание значения взаимной поддержки, эмпатии, способности стать на точку зрения другого, например, Романа Протасевича. Забота это также понимание, что для солидарных действий нужны самые разные ресурсы – от психологических до финансовых – за обеспечение которых также нужно отвечать сообща, а не перекладывать ответственность на кого-то одного (традиционно, женщины заняты трудом, связанным с заботой). Я очень надеюсь, что социальная эмансипация, политическая субъективация и поиск новых инструментов и механизмов заботы о себе и друг о друге будет продолжаться в нашем обществе, которое сегодня находится не только в границах Беларуси, но и за ее пределами, что строительство горизонтальных сообществ поверх границ во благо новой Беларуси не остановить.
4. Мы уже увидели, что быстрые изменения не произошли. И год назад мы это понимали, хотя и верили в удачу. Поэтому текущую ситуацию я определяю с помощью понятий «сопротивление, забота, терпение», терпение в плане настойчивости, которую не сломить ни временем, ни террором. Я вдохновляюсь нашими политическими заключенными и хочу пожелать нам всем веры в наше демократическое будущее, которое беларусский режим отложил, но которое он не в состоянии отменить. Если, конечно, мы не опустим руки.
Ознакомиться с первой и второй частью проекта можно тут.